Rihana sultan

રિહાના ‘સુલતાન’: લોકોએ ધુત્કારેલી છોકરી કેવી રીતે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્ટાર બની ગઈ!
(ગુજરાત મિત્ર/મુંબઈ સમાચાર, 10-03-2023)
તાજેતરમાં, મુકેશ અંબાણીના પુત્ર અનંત અંબાણીનાં લગ્ન પૂર્વેની ઉજવણીમાં ભારતીય દર્શકોને પોપ સ્ટાર રિહાનાનું પરફોર્મન્સ જોવા મળ્યું હતું. રિહાનાની આ પહેલી ભારત યાત્રા હતી, અને આઠ વર્ષ પછી તેનો આ પહેલો સંગીત જલસો હતો. 2016 પછી તેણે સાર્વજનિક કાર્યક્રમ કરવાનું અને નવાં ગીત રિલીઝ કરવાનું બંધ કરી દીધું હતું. આટલા લાંબા વિરામ બાદ વાપસી કરવા માટે તેણે ભારતની કેમ પસંદગી કરી હતી તે સ્પષ્ટ નથી, પરંતુ સોશિયલ મીડિયા પર ફરતા સમાચારો અનુસાર તેને આ શો માટે 60 કરોડ રૂપિયા મળ્યા હતા.

અંબાણી આટલી મોંધી પોપ સ્ટારને કેમ બોલાવે? અને ભારતમાં દર્શકો તેની પાછળ ગાંડા કેમ થઇ જાય? 36 વર્ષની રોબિન રિહાના ફેંટી કેરેબિયન દેશ બારબાડોસની ગાયક અને મોડેલ છે. તેને 2005માં તેનું પહેલું સ્ટુડીઓ આલ્લબ રિલીઝ કર્યું હતું અને તે પછી ચાર જ વર્ષની કારકિર્દીમાં 1 કરોડથી વધુ રેકોર્ડ્સ વેચવાનો અને 2 કરોડની વધુ ડિજિટલ ડાઉનલોડ કરવાનો વિક્રમ સ્થાપ્યો હતો. તેને વિશ્વની બેસ્ટ-સેલિંગ પોપ મહિલા કલાકાર અને ફિમેલ એન્ટરટેઈનર ઓફ ધ યરનો પુરસ્કાર મળ્યો છે.

રિહાનાએ 15 વર્ષની ઉંમરે પોતાની સંગીત કારકિર્દીની શરૂઆત કરી હતી, અને 33 વર્ષની ઉંમરે તે અબજોપતિ બની ગઈ હતી. 2007 ના આલ્બમ “ગુડ ગર્લ ગોન બેડ”થી તેને વિશ્વભરમાં ખ્યાતી મળી હતી. ગરીબી અને પીડા માણસને તોડી નાખે છે અથવા તારી નાખી છે. રિહાના તેનું એક ઉદાહરણ છે.

પશ્ચિમના પોપ સ્ટારને આપણે અશ્લીલ મનોરંજન કરવા વાળા કહીને ખારીજ કરી નાખીએ તે વાત બરાબર છે, પરંતુ ગ્લેમર તેમના જીવનનો એક નાનકડો હિસ્સો છે. સ્ટેજ પર તેમની ચકાચોંધની પાછળ એક એવી દુનિયા હોય છે જે આપણને જીવનની અમુક સચ્ચાઈઓથી વાકેફ કરાવે છે.

બારબાડોસના બ્રિજટાઉનમાં જન્મેલી રિહાનાને બાળપણથી જ સંગીતનો શોખ હતો. રિહાનાનું બાળપણ તકલીફોમાંથી પસાર થયું હતું. તેના પિતા દારૂડિયા હતા અને દરરોજ તેની પત્નીને માર મારતા હતા. તે નાની હતી ત્યારે બાઈક ચલાવતી હતી, ઉઘાડા પગે ચારેબાજુ દોડતી હતી અને કબ્રસ્તાનમાં પતંગો ચગાવતી હતી, પણ ઘર એવું બિન્દાસ્ત નહોતું.

તેને યાદ કરીને રિહાનાએ એકવાર કહ્યું હતું, “શુક્રવાર ભયાનક હતા. પિતા દારૂ પીને આવતા. તે જે પણ કમાતા હતા એમાંથી અડધા પૈસા દારૂમાં જતા રહેતા હતા. એ દરવાજામાં દાખલ થાય અને અમારી આંખો તેમના પર જડાઈ જાય.તે મારી માતાને મારતા હતા. એ એટલું સામાન્ય થઇ ગયું હતું તેની નવાઈ જ નહોતી રહી. માતા ક્યારેય સારવાર માટે ગઈ નહોતી…ઘરમાં થતી હિંસાની વાત બહાર કોઈને કહેવામાં આવતી નહોતી.”

પિતાના પ્રકોપનો ભોગ આમ તો માતા જ બનતી હતી, પણ એકવાર રિહાનાને બીચ પર દસ મિનીટ વધુ રહેવા બદલ સજા કરવામાં આવી હતી. “તેમણે મને બીચ પર જ જોરથી થપ્પડ મારી હતી,” રિહાનાએ તે યાદ કરીને કહ્યું હતું, “હું તેમના આંગળાનાં નિશાન લઈને ઘરે દોડી ગઈ હતી. મને વિશ્વાસ નહોતો આવતો કે તેમણે મને મારી હતી. મારી માતાએ મારો ચહેરો જોયો અને તે આઘાત પામી ગઈ હતી. તમે કશું ખોટું કર્યું હોય અને તમને મારવામાં આવે તો સમજાય, પણ આ તો અનપેક્ષિત હતું.”

“મારા પિતા ડ્રગના બંધાણી હતા,” રિહાનાએ કહ્યું હતું, “હું એકવાર મારી માતા સાથે ચાલતી જતી હતી અને રસ્તાની ધાર પર એક માણસ પડેલો હતો. તે જોઇને મારી માતાએ મને કહ્યું હતું-તારો બાપ આવી જ રીતે એક દિવસ પડ્યો હશે.” પિતાએ પછીથી તેમનું વ્યસન છોડ્યું હતું પણ તે પહેલાં જ એમાં પરિવારના સંબંધો અને ખુશીઓની બલિ ચડી ગઈ હતી.

આ બધી સમસ્યાઓ હોવા છતાં, રિહાનાએ તેના પિતા પાસેથી ઘણી વ્યવસાયિક કુનેહ શીખી હતી. તેના પિતા જાહેરમાં કપડાં વેચતા હતા ત્યારે તે તેમની બાજુમાં ઉભી રહીને ધંધો કેમ થાય તે શીખતી હતી. પાછળથી રિહાનાએ તેની સ્કૂલમાં નાની-નાની ચીજ વસ્તુઓ અને મીઠાઈઓ વેચીને ઘરની આર્થિક સ્થિતિને મજબૂત કરવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો.

2011માં, રિહાનાના પિતા રોનાલ્ડ ફેંટીએ એક ઇન્ટરવ્યૂમાં કહ્યું હતું, “મારી જેમ જ તે બજારમાં સડક પર કપડાં વેચતી હતી. તે દુકાન બહાર ખુમચો લગાવીને બીચ પર પહેરવા માટેની ટોપીઓ, બેલ્ટ અને સ્કાર્ફ વેચતી…તે મીઠાઈને પેક કરીને સ્કૂલમાં લઇ જતી અને દોસ્તોને વેચતી હતી.” એ વૃતિ જ તેને જીવનમાં આગળ લઇ ગઈ હતી.

સ્કૂલમાં પણ સુખ નહોતું. તેના પુરા સ્કૂલ જીવન દરમિયાન રિહાનાને તેના રંગના કારણે સહન કરવાનું આવ્યું હતું. તે કહે છે, “હું કાળી હતી, પણ સ્કૂલમાં બધા મને ‘શ્વેત’ કહેતાં…બધાં મારી સામે જોતાં અને ગાળો આપતાં. મને સમજ પડતી નહોતી. હું ક્યારેક ઝઘડી પણ પડતી હતી. પછી હું મોટી થઇ તો મારી બ્રેસ્ટને લઈને ગમે તેમ બોલવામાં આવતું.”

સતત ધિક્કારનો એ અહેસાસ તેને ભવિષ્યના ચકાચોંધ વાળા પણ ક્રૂર જીવન માટે મજબૂત બનાવી રહ્યો હતો. રિહાનાએ બીજા એક ઇન્ટરવ્યૂમાં કહ્યું હતું, “મારી આ જાડી ચામડી સ્કૂલમાં પહેલા દિવસથી જ બનવાની શરુ થઇ હતી. હું લોકપ્રિય થયા પછી નઠ્ઠર નથી થઇ; હું જાડી ચામડીની ના હોત તો અહીં ટકી જ નાહોત.”

પિતાની હિંસા અને તેના પગલે ઘરમાં રોજના કંકાસની અસર રિહાના પર પણ પડી હતી. સ્કૂલમાં તે કોઈની સાથે ભળતી નહોતી. તે એકલી રહેવાનું જ પસંદ કરતી હતી. એક સામયિકે લખ્યું હતું, “તે દિવસોમાં તે વાતો ય કરતી નહોતી અને રડતી પણ નહોતી.”

તેની માતાએ મોનિકાએ કહ્યું હતું, “તે ભણવામાં પહેલેથી એકદમ હોંશિયાર હતી પણ સ્કૂલમાં તેને તકલીફ શરુ થઇ હતી. તેને ભયાનક રીતે માથું દુઃખતું હતું. તેનો સીટી સ્કેન પણ કરાવ્યો હતો. આઠ વર્ષની ઉંમરે માથું દુ:ખવાનું ચાલુ થયું હતું અને 14 વર્ષ સુધી તે હેરાન થઇ હતી. ડોક્ટર પાસે જવાબ નહોતો. શરૂઆતમાં એવું લાગ્યું કે તેને માથામાં ગાંઠ છે, પણ ટેસ્ટમાં કશું ના આવ્યું.”

તેનાં પેરન્ટ્સ છૂટાં પડી ગયાં અને ઘરમાં મારામારી બંધ થઇ ગઈ તે પછી માથાનો દુઃખાવો બંધ થઇ ગયો. રિહાના પોતે એવું માને છે કે ભાવનાત્મક સ્ટ્રેસ અને ઘરેલું હિંસાના કારણે તેને પીડા થતી હતી. આ હિંસા ભવિષ્યમાં તેની ‘મુલાકાત’ લેવાની હતી. 2009માં એવા સમાચારો આવ્યા હતા કે રિહાનાના તત્કાલીન બોયફ્રેન્ડ ક્રિસ બ્રાઉને માર મારીએ રિહાનાનું મોઢું સુજાવી દીધું હતું. તે વખતે મહિનાઓ સુધી તે ઘરમાં પુરાઈ રહી હતી. પાછળથી તેણે કહ્યું હતું, “હું મારા બાપ જેવા કોઈ છોકરાને નજીક ફરકવા નહીં દઉં.”

બાળપણમાં, ઘરમાં સુખ-શાંતિ અને સુવિધાનો અભાવ હોવા છતાં રિહાના ગાવાનું છોડ્યું ન હતું. કદાચ ગાયન તેની પીડામાંથી મોક્ષ હતું. હાઈસ્કૂલમાં તેણે પોતાના બે મિત્રો સાથે એક સંગીત જૂથ બનાવ્યું હતું. તેમાંથી તેની ખ્યાતી ન્યુયોર્ક પહોંચી હતી. ત્યાં સંગીત નિર્માતા ઇવાન રોજર્સને રિહાનાનો અવાજ એટલો ગમ્યો કે તેણે તરત જ રિહાનાને ગીતો રેકોર્ડ કરવાની ઓફર કરી. તે દિવસથી રિહાનાએ પાછું વાળીને જોયું નથી.

રિહાના સફળ થવા માંગતી હતી, ખુબ પૈસા કમાવા માંગતી હતી, લોકપ્રિય થવા માંગતી હતી અને પોતાની શરતો પર જીવવા માંગતી હતી જેથી તે તેના પીડાથી છુટકારો મેળવી શકે. લોકોના ધુત્ક્કારનો ભોગ બનેલી એક અશ્વેત રિહાના આજે પોપ સંગીતની દુનિયાની સુલતાન છે.

-raj goswami

Matrubhasha

આજે મને એ નથી સમજાતું કે, ‘ માતૃભાષા દિવસની ઉજવણીમાં લોકો ગુજરાતી કરતા વધારે અંગ્રેજી ભાષાને કેમ યાદ કરે છે? એને કેમ કોસે છે?’ અંગ્રેજી પૈસા કમાવવા માટેની ભાષા છે અને પૈસાનો મોહ કોને ના હોય? એમાં તમારું કશું જ લખેલું કે વક્તવ્ય કામ ના લાગે. એ એક પ્રેકટીકલ વ્યવસ્થા છે. કોઈ માનવી પૈસા કમાવા અન્ય ભાષા શીખે એને દોષ ના આપી શકાય. માતૃભાષા દિલની ને આ બધી દિમાગની ભાષા છે. બધું જરૂરી છે. માતૃભાષાનું ગૌરવ વધે એવા પ્રયાસો જરૂર કરતા રહેવાના પણ અંગ્રેજીને ગાળો આપવાથી ગુજરાતી મહાન નહિ જ થાય એટલું તો સમજવું ને સ્વીકારવું જ પડશે. ધ્યેય વગરની દોડ સમય ને તાકાત જ બગાડે.

દરેક ભાષાની એક સુગંધ હોય છે અને માતૃભાષા એમાં સર્વોચ્ય શિખરે જ હોય. બીજી કોઈ ભાષાની લીટી મોટી એટલે માતૃભાષાની લીટી નાની એવું ક્યારેય ના હોય અને જો તમને એવું લાગતું હોય તો એક મિનિટ અટકી જજો,

બીજી કોઈ ભાષા તમારી માતૃભાષાને હાનિ પહોચાડે એવો ભય હોય તો તમારી માતૃભાષા માટેનો તમારો પ્રેમ ભયભીત અને સાવ ખોખલો છે એવું સમજી જજો. માતૃભાષા તો દિલની ભાષા, દિલમાં ઉગતું એક કમળ છે. એને આસપાસ ખીલતા ને એની સુગંધ ફેલાવતા ફૂલોથી કોઈ જ ડર નથી હોતો.

જરૂરત અને પ્રેમ બે અલગ લાગણી છે દોસ્તો. અંગ્રેજીને ભાંડવાથી ગુજરાતી મહાન ના થઈ જાય. હું તો દુનિયાની દરેક ભાષા શીખવા માંગુ છું તો શું એનાથી મારો ગુજરાતી ભાષા પ્રત્યેનો પ્રેમ ઓછો થઈ જશે?ના… ક્યારેય નહી. જ્યાં પોતાની ભાષા ઉપર પૂરતો પ્રેમ અને વિશ્વાસ હોય ત્યાં આવી શંકા કુશંકાને કોઈ સ્થાન જ નથી હોતું મિત્રો.

આવો આપણે માતૃભાષા ગુજરાતીને ફકત અને ફકત એના નામની સુવાસથી જ વધાવીએ. બીજી ભાષાઓ પ્રત્યે ઝેર જેવી નકારાત્મક લાગણીનો પડછાયો સુધ્ધા એની ઉપર ના પાડવા દઈએ.

જય જય ગરવી ગુજરાત.

– સ્નેહા પટેલ

Gujarat samachar ma mari gazal

Gujarat samachar ma mari gazal

Chhaalak july 2022

Name bahu game chhe

ઓસ્ટ્રેલિયાથી પ્રકાશિત એક માત્ર ગુજરાતી અખબાર ‘નમસ્તે ગુજરાત’અખબારમાં છેલ્લાં 4 વર્ષથી અવિરત ચાલતી મારી કોલમનો જૂન2022 નો લેખ.

એક તમારું નામ બહુ ગમે છે મને…

કોલેજની પરિક્ષાઓ નજીક આવી રહી છે.હું વાંચુ છું એના કરતાં થોથાં ઉથલાવી માત્ર રહી છું, કહેવું કદાચ વધુ યોગ્ય રહેશે.

યુનિવર્સિટીની આ છેલ્લી પરીક્ષાઓ..તું છેલ્લાં બે વર્ષથી ‘એટીકેટી’નો ભમરડો ફેરવતો ફેરવતો આખરે આજે મારી સાથે આવીને ઉભો છું..મારી જોડે ગાળવા મળતા આ બે વર્ષની તારી લાલચ હું સમજી શકું છું..પણ હવે આના પછી આપણા જીવનની પરીક્ષાઓ ચાલુ થશે.તો હવેથી બધી પરીક્ષાઓમાં પાસ થવાની ટેવ પાડ્યે જ છૂટકો..એમાં એટીકેટી જેવો કોઇ શબ્દ નથી એ હવે તારે સમજવાનું રહેશે..સમજી જઈશ ને.?

જોકે તારી જોડે આ બે વર્ષનો ગાળો અદભુત રીતે પસાર થઇ ગયેલો. આંખ  બંધ કરીને ખોલું એવા પલકારામાં જ્સ્તો.આહલાદક સાપેક્ષ સમયગાળો..!!

‘પ્રેમ સાપેક્ષતાને અમરત્વ બક્ષી શકે છે.’

મારા જીવનનો ‘સુવર્ણકાળ’. તારી ફેઈલ થવાની ટેવ દિલના એક ખૂણાને બહુ ગમી ગઈ હતી.આવું કેમ…શું હું સ્વાર્થી થઈ ગઈ છું..? તારી હાર, કેરીયરના મહામૂલા સમયના વેડફાટમાં  મને આનંદ આવે એ માની ના શકાય એવી વાત હ્તી..બધું બહુ ગૂંચવાયેલું ગૂંચવાયેલું લગતું  હતું..કંઇ સમજાતું નહોતું.

ત્યાં તો બહારની રુમમાંથી મમ્મી ટહુક્યાં,

‘સુગંધી બેટા, તારી કોફી બની ગઈ છે, બહાર આવે છે કે ત્યાં જ આપી જઉ?’

અને મારી સ્વપ્નસ્રુષ્ટિ કડડડ..ડ ભૂસ. હાથમાં રહેલી પેન પણ વિચારો સાથે એક ઝાટકા સાથે અટકી ગઈ. મારી નજર સામે રહેલાં ફૂલ્સ્કેપનાં પાના પર પડી અને હૈયું ધક્ક..આ શું કરી કાઢ્યું હતું મેં ? વિચારોના જંગલમાં ભૂલી પડેલી એવી મેં બેધ્યાનપણે સામેના કાગળમાં તારું નામ ચીત્તરી કાઢેલું..આખું પાનું ભૂરાં ભૂરાં ટ્રાફિકથી ચક્કાજામ…ત્યાં તો આશ્ચ્રચર્યનો ઝાટકો દિલ -દિમાગને હલબલાવી ગયો.આ તારું નામ ક્યાં હતું..આ તો મેં મારું નામ લખેલું..જે તારા નામમાં સમાઇને સોંસરવું નીકળી ગયેલું..બેમાંથી એક થઈ ગયેલું. આંખો ફાડીને એ ચાડીયા કાગળને નિહાળી રહી હતી ત્યાં  તો મમ્મી કોફી -બિસ્કીટની ટ્રે સાથે બારણામાં દ્રશ્યમાન થયાં અને બધો નશો સબાકા સાથે છૂ…ઉ..ઉ…ઉ.

‘શું થયું બેટાં..?”

અને મારા મુખનો રંગ ઉડી ગયો.આ નાજુક – બિનગુનાકીય ચોરી હમણાં પકડાઈ જ ગઈ સમજો ..પણ મગજે ભયના તરંગોને સમયસૂચકતાથી ઝીલીને ત્વરાથી હાથને સંદેશો પાઠવી દીધેલો અને એ બેયના સાયુજયથી થયેલાં કાર્યના પરિણામરુપે ફુલસ્કેપ આપોઆપ બંધ થઈ ગયેલો.

‘હાશ..બચી ગઈ..!’ છાતીમાં ભરાઈને બહાર નીકળવામાં નિષ્ફળ રહેલો – ગુંગળાઇ ગયેલો શ્વાસ હેઠે બેઠો.

‘લે આ કોફી પી લે એટલે થોડી ફ્રેશ થઈ જઈશ.’

‘હું થોડી વાર રહીને પી લઈશ.મમ્મા તમે જાઓ..’

‘ના તું પી લે એટલે હું ટ્રે પાછી લઈને જ જાઉં. વળી એ એંઠો કપ અહીં જ પડ્યો રહેશે અને એમાં કીડીઓ એમનું ઘર બનાવી લેશે..’

આ મમ્મીઓ સમજતી કેમ નહી હોય કે એમની જુવાન દીકરીઓને થોડું એકાંત જોઇતું હોય છે. એમની લાડકવાયી હવે મોટી થઈ ગયેલી..મનના માનેલા જોડે પ્રણય-પંથ પર ડગ માંડી રહેલી..સામે કોફીના કપની સપાટી પર વરાળના બિંદુઓ બાઝતાં હતાં એવા જ બિંદુઓ મારા તન મનના એકે-એક ખૂણે પ્રણયની આંચથી  બાઝતા હતા..લોહીમાં ભળી જઈને નશો રેલાવતા હતા…દબાયેલી લાગણીઓ મુખ પર પ્રસરવા માટે ઘમપછાડા કરી રહી હતી જેને મહાપરાણે હું દિલમાં સંગોપી રાખતી હતી. એ બધાંને છૂટથી વહેવા માટે મારે મારી જાત જોડે સાવ એકલા રહેવું હતું..પ્રેમ માનવીને થોડો સ્વાર્થી બનાવી દે છે એ તો સનાતન સત્ય.સામે બેઠેલા મમ્મીના મુખમાંથી ઝરતા અસ્ફુટ શબ્દોને આંખથી જોઇ જ શકતી હતી..શું બોલાઇ રહેલું એ સમજની બહાર..બધી ઇન્દ્રિઓએ એકસાથે બળવો પોકારવા માંડેલો..મમ્મીના સતત હાલતા હોઠને જોતા જોતા  ફટાફટ કોફી ગળા નીચે ઉતારીને એમને મહા પરાણે વિદાય કર્યા.

હાશકારાનો ધોધ વછૂટયો. થોડી ગુનાહિત લાગણીનો શિકાર થઈ જવાયું; પણ બે પળમાં બધું ય ભૂલીને પાછી આપણા પ્રણયનગરમાં વિહરવા તૈયાર.

તરત પેલું નામાંલેખનવાળું પેઇજ ખોલ્યું ને શબ્દો પર આંગળીના ટેરવાં ફરવા લાગ્યાં. ચારે બાજુ તારા નામ સાથે લખાયેલું મારું નામ. અત્યાર સુધી તો હું ફક્ત તારું નામ જ લખતી હતી

‘મારી કલમમાંથી વહી રહ્યો છે તું,

શબ્દ બનીને પાને ઉભરી રહ્યો છે તું…’

પણ આજે અચાનક આ શું થઇ ગયેલું મને..!

‘સુગંધી – આશુ..’ ના નામથી આખું પાનું ભરચક. એટલું ઓછું હોય એમ એકની એક જગ્યાએ એને ઢગલો વાર ઘૂંટયા કરેલું..નાનું બાળક કક્કો લખતાં શીખે ને જેમ એકનો એક અક્ષર ઘૂંટે એમ જ સ્તો..

‘એક તમારું નામ બહુ ગમે છે મને,

વારંવાર ઘૂંટવું બહુ ગમે છે મને..’

અમુક જ્ગ્યાએ તો આ ઘૂંટાઇથી પાનું ફાટી ગયેલું..એ પણ કેટલું ઘર્ષણ સહન કરી શકે..! ભૂરી ભૂરી સ્યાહી છેક ચોથા- પાંચમા પાના સુધી રેલાઈ ગયેલી..આટલી બધી પ્રબળતા..નવાઈના સાગરમાં ગોથ મારતા મારતાં વિચાર્યું,

‘આ ઇચ્છાબીજ મનની ધરતીમાં ક્યારે રોપાઈ ગયું ?

તું…ભગવાન તરફથી મળેલ અલભ્ય,. અદ્વિતીય ભેટ..પ્રભુનો આશીર્વાદ..મારો આશુ..

‘સુગંધી – આશીર્વાદ..સુગંધી- આશુ…મારો આશુ’..અહાહા..નામ બોલતાં – બોલતાં તો બે ય કાંઠે છલકાઈ જવાયું..

પ્રીતના પ્રચંડ  વાંસપૂર.. નામ એમાં તણાતા તણાતા આપણા નામ એકમેકમાં સમાઈ ગયેલા.બધું ય ભેળસેળ તઈ ગયેલું…શબ્દોમાં વસંત બેઠી..અને તારી સાથે લખાયેલું મારું નામ માદક થઈને મહેંકી ગયું.

દરેક પ્રેમમાં પડતી છોકરીના મગજમાં આવો જ ચક્રવાત ઘૂમરાતો હશે ને.. અવઢવની આવી જ હેલીઓ આવતી હશે ને..દુનિયામાં આવા કેટલાં ‘મારા–તારા -સંયુકત’ નામના કસુંબા ઘૂંટાયા હશે..! એ બધો નશો ભેગો કરાય તો કદાચ આખી દુનિયા સદીઓ સુધી એના કેફમાં ઝૂમ્યાં કરે..

જે હોય એ..પણ ‘સુગંધી’ જોડે આ ‘આશુ’ નામ બહુ જ દેદીપ્યમાન  લાગતું હતું..હળ્વા હાથે એને સ્પર્શતા હાથના ટેરવામાં વીજળીના કરંટ પસાર થતા લાગ્યાં..અદ્ભુત સંવેગો મગજ પર એનો કાબૂ જમાવતા ગયા..આંખો બંધ થતી ચાલી.વાંચવાનું બાજુમાં રહી ગયું..અને હું તો આ હાલી મારા સપનાના પ્રદેશમાં..મારો આશુ મને ત્યાં મળવા બોલાવતો હતો..આતુર નયને મારી વાટ નીહાળી રહેલો..દુનિયા અને પરીક્ષા બધું ય જાય તેલ પીવા..અમે તો અમારી મસ્તીમાં ગુલતાન..

‘આખી રાત તારી જોડે વાતો કરવી છે,

પ્રણયમાં ચકચૂર મુલાકાતો કરવી છે..’

’ગુડનાઈટ.’

બેડરુમમાં લાઈટ ઓરેંજ રંગ રેલાવતો નાઈટલેમ્પ એક પ્રણયઘેલીની મજા માણતો માણતો મંદ મંદ હાસ્ય સાથે એકલો એકલો મરકી રહ્યો હતો.

-સ્નેહા પટેલ

Just happening – sakhaiyo

અમેરિકાથી પ્રગટ માસિક મેગેઝીન દેશ પરદેશ – નિયમિત કોલમ સખૈયો – એપ્રિલ2022.

સખૈયો: જસ્ટ હેપનિંગ

સખૈયા, આજે વળી એક નવો વિચાર મારા મનોપદેશમાં ભમતો હતો 

‘આખરે હું કોણ છું ?’, 

અને એ પછી તો મનના પેટાળમાં જાતજાતના વિચાર-તરંગોની ભરતી ઓટ આવતી ગઈ, ચાલ બધું ય તારી સાથે વહેંચી લઉં નહીં તો મને ચેન નહીં પડે. પેટમાં, મગજમાં આફરો ચડી જશે.

હા તો સખા, ‘મારી સામાન્ય સમજ પ્રમાણે તો , ‘હું એટલે કર્તા, કર્તા એટલે કર્મ કરનારી વ્યક્તિ’. કર્મ – ઇગોસેંન્ટ્રીક ! 

જો હું મારી મરજી પ્રમાણે કર્મ કરતી હોઉં તો મને દરેક કર્મમાંથી જોઇતો આનંદ કેમ નથી મળતો હેં સખા? મને ખુશી મળે એવા કર્મ ના હોય તો મારે કોઇ જ કર્મ નથી કરવું – ‘ધ ડુઅર’ નથી બનવું, કારણ હું તો કંઈ જ કર્મ કર્યા વિના – અકર્મી રહીને પણ તને યાદ કરીને ખુશ થઈ શકું છું. મારી એ ખુશીને શાશ્વતપણાની અલૌલિક સીમા સુધી માણી શકું છું.

ઘણી વખત લોકો  સાવ અર્થહીન, વેરઝેરની પતાવટ – ખોટો આડંબર બતાવવો જેવી પ્રક્રિયામાં વ્યસ્ત રહે છે, મૂલ્યવાન જીવનનો મોટાભાગનો સમય બરબાદ કરે છે. ત્યારે મને એક વિચાર આવે  કે : આપણે માનવીઓ કશું જ કર્મ ના કરીએ તો પણ દુનિયામાં ઘણા ‘નેગેટીવ વેવ્સ’ ઉદભવતા ઓછા થઈ જશે.’

હું જ્યારે ચૂપચાપ બેસીને અકર્મી રહીને મારી ચેતનાના પેટાળમાં ઉતરું છું ત્યારે મને તારો ભેટો થઈ જાય છે!  મનમાં આ ક્રિયા હું જ કરું છું એવું કોઇ કેન્દ્ર બિંદુ નથી ઉદભવતું. બધું જ સાવ ખાલી ખમ અને હળ્વાશથી ભરપૂર લાગે છે. હળ્વાશના એ તરંગો પર હું તરતી તરતી તારી સમીપે પહોંચી જાઉં છું અને ચેતનાના પેટાળમાં તારી વાંસળીના સૂરો ગુંજી ઉઠે છે. તારા મોરપીચ્છની મખમલી સુંવાળપ માંહ્યલાને ભીતર – બહાર- સર્વત્ર જગ્યાએ મને અમીર બનાવી મૂકે છે. મનની આ અમીરાત મારા મનની અંદર જ છુપાયેલી છે, કસ્તૂરી મૃગ જેવી હાલત છે મારી નહીં ?

જો કે હું અકર્મી બની જાઉં તો તારી આરતી – પ્રસાદ – પૂજા એ બધું કોણ કરશે ? કદાચ સાવ અકર્મી બની જવું શક્ય નથી કારણ મારી ચેતના ઉપરાંત હું જે ભૌતિક જગતમાં શ્વસું છું ત્યાં અમુક ક્રિયાઓ -વિશેષ કર્મ જરુરી છે. હું કશું જ ના કરતી હોવું ત્યારે પણ મારા શ્વાસોછ્વાસ તો ચાલે જ છે, રુધિર એની ગતિ પકડી જ રાખે છે. એ બધું એની જાતે થયા જ કરે છે – ‘જસ્ટ હેપનિંગ’. તારી મરજીને આધીન. કારણ એમાં મારી મરજી કે તાકાત ક્શું જ કામ નથી કરતું. હું ઇચ્છું તો પણ મારા શ્વાસની પ્રક્રિયા બંધ કરીને જીવી ના શકું.

અમુક કર્મ વિશેષ કર્મ કહેવાતા હોય છે.

કર્તા બન્યાં વિના અકર્મી બનીને કર્મ કરવાનું હોય કે કોઇ વિશેષ ધ્યેય સાથે વિકર્મી બનીને કોઇ કર્મ કરવાનું હોય – એ જે હોય એ પણ મારું અંતિમ ધ્યેય તો તું જ છે મને તો એટલી જ સમજ પડે છે.મારે યેન કેન પ્રકારેણ તારી સમીપે રહેવું છે, કારણ એ મારા જીવનની સૌથી મોટી જરુરિયાત છે. તને ચાહ્યાં વિના હું જીવિત નહીં રહી શકું એ વાત સો ટચના સોના જેવી સાચી હકીકત બાકી બધું ધૂળ !

આજે સવારે તું એક નવા વિચાર સાથે મને યાદ આવેલો. કહું ?

‘આજે સવારે હું મારી ઓસરીમાં હીંચકા પર હિલ્લોળતી હતી અને મારા કેશ ગૂંથતી હતી ત્યાં જ અચાનક મારી નજર અંદરના વિશાળ મકાન પર પડી ને વિચારે ચડી ગઈ. આટલા મોટા ભવનની આવડી અમથી ઓસરી પણ એનું મહત્વ તો જુઓ ! ઓસરી વિના આ ભવ્ય મકાન કેવું વરવું લાગત ? ઓસરીમાં પગ મૂક્યા વિના ભવનમાં પ્રવેશ પણ શક્ય ના બને. ભવનનો મોહ હોય તો તમારે ઓસરીનું મહત્વ સ્વીકારવું જ પડે – એને નકારી ના જ શકાય. હેં વ્હાલા – મને તારી ઓસરી બનવાની તક આપીશને?’

-સ્નેહા પટેલ

Achraj – sakhaiyo

દેશ પરદેશ મેગેઝીન, અમેરિકા, નિયમિત કોલમ ‘સખૈયો’, એપ્રિલ 2022.

અચરજ

अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते ।

इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भाव समन्विता ॥

– श्रीमद्‍ भगवद्‍गीता, १०-८

‘હું સમગ્ર સૃષ્ટિનું જન્મસ્થાન છું. સમગ્ર જગત મારા થકી જ પ્રવૃતિમય છે. આ વાત સમજીને શ્રદ્ધા અને ભક્તિથી યુક્ત થઈને ભાવુક ભક્તજનો મારી, પરમેશ્વરની જ નિત્ય ઉપાસના કરે છે.’

શુભ સવાર સખૈયા,

રોજ સવારે મારી નજરે અનેકો નવા ચહેરા અથડાય છે. નાનપણથી આ નિત્યક્રમ અચૂકપણે જળવાતો આવ્યો છે. લગભગ ચાલીસ વર્ષની મારી જિંદગી (હા હવે,બહુ હસ મા. અમે કાળા માથાના માનવી તો સામાન્ય વાતો જ કરીએ ને ? અમારું જીવન વર્ષોમાં જ ગણાય તારી જેમ યુગોમાં નહીં , વળી અમે તારી જેમ વટથી એમ ના કહી શકીએ કે ‘ જ્યારે ધરતી પર પાપનો ફેલાવો વધી જાય ત્યારે હું ફરીથી અવતરીશ’. અમારે ભાગે તો જ્યારે જે સમય આવે એને માન આપવું પડે, એ રીતે જ ચાલવું પડે ને ! ) હા, તો હું શું કહેતી હતી કે, ‘મારી ચાલીસ વર્ષની જિંદગીમાં રોજ સવારે રસ્તા પર નજર દોડાવતા કાયમ નવા ચહેરા દેખાય, દેખાય ને દેખાય જ’. હવે ચાલીસ વર્ષ એટલે ૩૬૫ ગુણ્યાં ચાલીસ એટલે લગભગ ૧૪,૬૦૦ દિવસ. એમાં આપણે ધારી લઈએ કે મેં રોજના કમ સે કમ ૧૦૦ નવા ચહેરા જોયા હોય તો આજે એની સંખ્યા કેટલી થવા જાય! 

હવે તું ગણ, થોડી તસ્દી લે અને ગણતરી માંડ. આ તો ફકત હું માણસોની જ વાત કરું છું. પશુ, પંખી, ફૂલો એ બધાંની તો કોઇ ગણત્રી જ નથી કરતી. તે હેં સખૈયા, આ મારી આજુબાજુની નાની શી જિંદગીમાં હું રોજેરોજ આ નવા નવા ચહેરાઓના દર્શન કરી શકુ છું, આટલું નાવીન્ય અનુભવી શકું છું એ એક અદભુત વાત નથી ? 

આ પ્રશ્ન કદાચ હું કોઇ કાળા માથાના માનવીને પૂછીશ તો એને હું પાગલ લાગીશ. હકીકતે અજ્ઞાનતાના સમંદરમાં ગોથા લગાવી લગાવીને જીવતા સામાન્ય દ્રષ્ટિવાળા લોકોને પોતાની અજ્ઞાનતા સમજવા, સ્વીકારવાનો સમય જ નથી મળતો. એ તો બસ ડૂબી ના જવાય એના પ્રયાસોમાં તર્યા કરવાના શ્રમમાં જ રચ્યા પચ્યા રહે છે. 

જ્યારે હું રહી સ્વશોધક ! 

માસ્ટરવર્ક ! ડૂબીને ય તરી જવાનું આવડે છે મને!  આ સ્વશોધની પ્રક્રિયામાં થોડી જીદ્દી બની ગઈ છું એવું લોકોને લાગે છે પણ હકીકત તો તું જાણે છે ને ? 

અગ્નિ, જળ, વાયુ,આકાશ અને પૃથ્વીતત્વના ગુણો ધરાવતો વ્યક્તિ મને મળી જાય તો હું તરત એને મારો ગુરુ માની લઉં. પણ ભીતરમાં સતત દીવો પ્રજવલ્લિત રાખી શકે, સતત અમીનીતરતી આંખોથી જ નિહાળે..જેની ચેતના ક્યાંય ના બંધાતી હવા સાથે જોડાયેલી હોય, આકાશની જેમ અફાટ, અસીમ હોય અને ગમે એટલી ઉંચાઈએ પહોંચીને પણ ફકત વિકસવાને જ મૂળકાર્ય સમજીને પણ પોતાના મૂળ તો જમીનમાં જ ખોડી રાખતો હોય એવો ગુરુ મળવો મુશ્કેલ છે અને એથી જ હું કોઇની વાત આસાનીથી માની નથી શકતી કે જે પણ વિચારું એ બધું કોઇને કહી નથી શક્તી. મારે તો હું  ભલી ને મારો સખૈયો તું ભલો. મને તો તું કાયમ મારી આસપાસ સંપૂર્ણપણે ચેતનવંતો જ લાગે છે. તારી એ ચેતનાને કારણે જ આજે હું તને આ પ્રશ્ન પૂછી શકી છું કે, ‘રોજ રોજ નવા નવા ચહેરા દેખાય એ અદભુત વાત નથી ?’

અને પછી આંખો મીંચીને તારા ઉત્તરની રાહ જોવું છું. મને ખબર છે તું મારી વાત પર પહેલાં કાયમની જેમ હસીશ જ પણ પછી મ્રુદુ હાસ્યના ફૂલો વેરીને તું મને ઉત્તર પાઠવીશ જ. તારી પાસે મારી વાત માન્યા સિવાય કોઇ રસ્તો જ ક્યાં છોડું છું હું ! તને બાંધવા માટે મારી પાસે ‘લાગણીપાશ’નું એક અદભુત શસ્ત્ર જે છે .. હા, તો હવે તું શું કહે છે એ સાંભળવામાં ચિત્તને લગાવું છું.

હવાના ઝાંઝર પહેરીને રણઝણ ચાલે તું મારી પાસે આવે છે હું સાંભળી શકું છું. સૂર્યકિરણોની ગરમીમાંથી તારા નેહ-અમી પસાર થઈને આકાશના ફલક પર સતરંગી મેઘધનુ બનાવી દે છે અને એની પાછળથી તારી દિવ્યવાણીના સૂર રેલાય છે. તું પણ પાછો મોટો કલાકાર, તારી વાણીમાંથી મને એક જ જવાબ સંભળાય છે કે,

‘ આ બધી કડાકૂટ રહેવા દે ને સખી, બધી વાતોનો મર્મ જાણી લેવામાં કોઇ જ મજા નથી. જે જેમ છે એને એમ જ સ્વીકારીને શાંતિથી અચરજથી ભરપૂર જિંદગી જીવ ને ! શું કામ દરેક પ્રશ્નોના ઉત્તર શોધવાની પળોજણમાં પડવાનું !’

હા, હવે હું બરાબર સમજી ગઈ, આ સૃષ્ટીના અચરજને દિલ ખોલીને માણીશ અને ફકત માણીશ જ. એના રહસ્યોના તાગ મેળવવાનો પુરુષાર્થ કરીને એની સુંદરતા નહી મારી કાઢું !  

સ્નેહા પટેલ.

Otlo-dharm

દેશપરદેશ મેગેઝીન, અમેરિકા- માર્ચ 2022, નિયમિત કોલમ ‘ઓટલો’નો લેખ:

ધર્મઃ

‘આ મારા હાથમાં મોટા મસ થોથાં જેવું શું છે જાણે છે સખૈયા ? આ ધર્મનું પુસ્તક છે. મારા દાદીએ મારા મમ્મીને આપેલું ને મારા મમ્મી મને વારસામાં આપીને ગયા. પણ ખબર નહીં કેમ…મને એ પુસ્તકમાં સહેજ પણ રસ નથી પડતો. વાંચવાનું તો ઠીક પણ મને તો એ પુસ્તક ખોલવાનું સુધ્ધાં મન નથી થતું. એવું કેમ હશે મને સમજાવ ને જરા ! હું નાસ્તિક તો નથી એ તું બરાબર જાણે છે. મારું દિલ ના પાડે એવું કોઇ જ કામ હું નથી કરતી.

‘મન હ્રદયનો જ ધર્મ પાળે છે,
હું અહીં ફૂલછાબ પેઠે છું.’

આવો એક શે’ર પણ મેં હમણાં જ મારી ગઝલમાં લખેલો. આ દિલના ધર્મથી વધુ શું હોઇ શકે સખા હેં ?

મને ખબર છે કે મોટા ભાગના લોકો ભયની કે અણગમતી સ્થિતીમાં આવી પડે ત્યારે જ તને યાદ કરે, રાવ નાંખે તો સખા એ નિરાધારની સ્થિતીમાં, ‘તું એક જ મારો તારણહાર’ બોલવાનો – માનવાનો શું અર્થ ? ભયની દુનિયામાં ધર્મના થાંભલાની સ્થાપના કરે છે અને પછી કચકચાવીને, આંખો બંધ કરીને એ થાંભલાને વળગી પડે છે, ઘેટાં-બકરાંની ખાલ પહેરીને ટોળાંઓમાં ચાલ્યાં જ કરે છે. કોણ કોની આંખે કયું સત્ય નિહાળે છે એ જ મને નથી સમજાતું. કોઇની આંખ થોડી ઘણી પણ ખુલ્લી હોય તો વળી એ આ ટોળાંનો માલિક બની બેસે છે – ‘ધર્મગુરુ’ નામનું અલંકાર સજી લે છે અને પછી ઇશ્વરના દૂત બનવાને બદલે પોતે જ સ્વયં ઇશ્વર બનીને બેસી જાય છે.એમના રાજ્યમાં પછી નકરી સંકુચિતતા અડ્ડો જમાવીને બેસી જાય છે અને ધર્મના નામે કીડાઓથી ખદબદતું, વાસ મારતું ખાબોચિયું બની જાય છે. સખૈયા, તારામાં રસ પડ્યાં પછી મને દુનિયાના બધા રસ ફીક્કાં લાગે છે એ તો તું જાણે જ છે ને. તારા સ્મરણ માત્રથી મારું તનબદન, મન, આત્મા સુધ્ધાં પવિત્ર થઈ જાય છે અને હું મહેંક મહેંક થઈ જાઉં છું. તો આ ટોળાંઓ ગંધાઈ ઉઠે ત્યારે એમને એ નહીં સમજાતું હોય એ ગંધાઈ ઉઠવું એ તો માત્ર કચરાંનો જ ગુણધર્મ છે, જો એમની કાર્યશૈલી યોગ્ય અને માનવહિતના રસ્તે હશે તો એમને ચોક્કસ આનંદની અનુભૂતિના અત્તરની પહેચાન થશે જ, મન મોરના પીંછા જેવી હળવાશ અનુભવશે, ચોતરફ સંતોષ..સંતોષ અને દિવ્ય આનંદ જ વહેતો હશે. પણ ના એમને તો આવી કોઇ પડી જ નથી એ તો કાયમ ધર્મના ઇતિહાસની દુહાઈ આપવામાંથી જ ઉંચા નથી આવતા. પરિવર્તનની હવાનો તો એ લોકો કદી શ્વાસમાં સ્વીકાર જ નથી કરતાં પરિણામે એમનું તન જડતામાં જ બંધનમુકત રહે છે. ધર્મનો ઇતિહાસ ચકાસવાની વૃતિને છોડીને એના વર્તમાનમાં રસ કેમ નહીં લેતા હોય ? કાયમ એમની પ્રાર્થનામાં ભૌતિક ચીજવસ્તુઓની માંગણી કરી ને ચૂપચાપ તારી સમક્ષ અપેક્ષાઓના જંગલ ખડકીને ઉભા રહી જાય છે. હાથ પણ હલાવવો નથી અને સિધ્ધીઓની કામના કરે છે -‘सिद्धिमायातु’ ! બધો બોજો તારા પવિત્ર ખભા પર જ તો. બધું ય તું કરી આપ. એની બધી તકલીફો તું લઈ લે….બધું તું..તું ને માત્ર તું જ કર….અમે તો નિર્બળ, પરાધીન, બેબસ, બિચારા..ઉફ્ફ!

સખૈયા, તું આટલી જક્કી , ઢગલાંબંધ,સ્વાર્થી અપેક્ષાઓના બોજાંથી થાકી નથી જતો, તારું મન પણ કોઇ પવિત્ર, નિર્મળ,નિઃસ્વાર્થ,પફુલ્લિત કરી દે એવી પ્રાર્થના નથી ઝંખતું. કદાચ તારે એવી જરુર નહી જ પડતી હોય, મને એવું જ લાગે છે અને એટલે જ તું ભગવાન છું, હું તારી તકલીફો સમજી શકું છું સખા. તું મારી કલ્પના નહીં અનુભવનો , અનુભવની તીવ્રતાનો વિષય છું – તારી પ્રત્યેની મારી આસ્થા એ ફક્ત તારી અને મારી વચ્ચેની વાત છે, આખી દુનિયાને બતાવવા થતા ક્રિયાકાંડ નહીં ! બે હાથ જોડ્યાં વિના ય હું તો તને કાયમ નતમસ્તક જ !

સ્નેહા પટેલ.

Chhaalk ma mari gazal

સાહિત્યના પ્રતિષ્ઠિત સામાયિક ‘છાલક, જાન્યુઆરી-2022’માં મારી બે ગઝલ.

Sakhaiyo – dar

દેશ પરદેશ, અમેરિકાથી પ્રગટ થતું માસિક મેગેઝીન, ફેબ્રુઆરી 2022

ડર

રાતનો સમય હતો. રાત મને અમથીય  ના ગમે એમાં પણ આજે અમાસ અને ખબર નહીં કેમ પણ સખા મને અંધારાની બહુ બીક લાગે. એમાં ય પાછું બહાર મૂશળધાર વરસાદ વરસી રહ્યો હતો. એના ટીપાં છજા પર પડવાથી એક વિચિત્ર ધ્વનિ ઉતપન્ન થઈ રહ્યો હતો. વરસાદ પાછો ડાહ્યો ડમરો થઈને નહતો વરસતો એ એની સાથે પેલા વાયડા પવનને ય લઈને આવેલો. બે ય ભેરુઓ આજે ભેગા થઈને જબરી ધમાલે ચડેલા ! બારીમાંથી આકાશમાં જોયું તો દિલ ધક્ક. વાદળાનાં ગગડાટ, ક્યાંક કોઇ કૂતરું રડી રહ્યું હતું, આકાશ તો જાણે મેશ આંજીને ડરામણા શણગાર કરીને બેઠેલું. અચાનક જ આકાશની છાતી ચીરીને એક તેજોમય રુપેરી લીસોટો ત્રાંસી ચાલ સાથે બહાર આવ્યો અને એના અવાજ કે આંખ આંજી દેતી રોશનીના ડરથી કે ખબર નહીં શું કારણથી – પણ મારી છાતીના પાટિયાં બેસી જતા લાગ્યાં અને મેં બારી બંધ કરી દીધી..ધડામ..!

કચકચાવીને આંખો બંધ કરીને પરાણે સૂવાનો પ્રયત્ન કરવા લાગી. પગની પાનીથી માથાના વાળ સુધી ઓઢવાનું ખેંચી લીધું અને થોડું ટૂંટીયું ય વળી ગઈ. ધીમે ધીમે શરીરની ધ્રુજારી બંધ થતી લાગી અને ખબર જ ના રહી ક્યારે આંખોમાં ઘેન અંજાઈ ગયું.

અચાનક અડધી રાતે મારી આંખ ખૂલી ગઈ પણ શરીર અને મગજ બે જાણે અલગ અલગ હતાં એવું અનુભવ થતું હતું. તીવ્ર પાણીની પ્યાસ અનુભવાતા મેં પાણીની બોટલ તરફ હાથ લંબાવ્યો પણ આ શું હું મારા હાથને હલાવી પણ ના શકી ! આ મારી સાથે શું થઈ રહ્યું હતું. ધીમે ધીમે મેં સ્વસ્થતા કેળવી અને મને ખ્યાલ આવ્યો કે આ બધું મારા ડરામણા સ્વપ્નનું પરિણામ હતું અને મને યાદ આવ્યું કે સપનામાં મેં એવો અનુભવ કર્યો કે તું મારી પાસેથી છિનવાઈ રહ્યો છે. દુનિયાના લોકો ભેગાં થઈને તને મારાથી દૂર લઈ જતાં હતાં, ખેંચી જતા હતા અને હું ચૂપચાપ , બેબસ થઈને એ જોઇ રહ્યાં સિવાય કશું જ ના કરી શકી.બહારની બધી ભીનાશ ભેગી થઈને બે પાંપણો વચ્ચેની ક્ષિતિજના કિનારે આવીને બેસી ગઈ અને ત્યાં અનરાધાર ચોમાસું બેસી ગયું.

‘સખા, આ શું ? મારા જીવનમાં તારું ‘હોવાપણું’ જ ના હોય તો હું કેમ ‘હોઇ’ શકું ? ‘ વિચારોને ય લકવો મારી ગયો.

શું અંદર કે શું બહાર – ચોમેર ઘોર અંધકાર ! અચાનક ભીની ક્ષિતિજ પર સૂર્યોદય થયો અને સપ્તરંગી મેઘધનુ ફૂટી નીકળ્યું. નજર ત્યાં સ્થિર થતાં જ મન મોર બનીને થનગની ઉઠ્યું…ઓહ આ તો મારો ‘સખૈયો’. મન થનગનાટ અનુભવતું હતું પણ તન ..ત્યાં કોઇ સંચાર નહતો થતો. આહ મારી મજબૂરી !  સખૈયા તારા ચાહનારાની આવી હાલત ? અને તું બોલ્યો,

‘સખી, કેમ આટલી ડરે છે ? એવું તો શું છે કે જે ગુમાવી બેસવાની બીક છે ?’

‘સખૈયા, તું બધું જાણીને ય અનજાન ! મારા સંધાય જીવનની  મૂડી  તું ને માત્ર તું,  તું જ મારી પાસેથી છિનવાઈ જાય એ તો કેમ સહન થાય ? આ ડર મને પજવી રહ્યો છે એમાંથી મુકત કેમ થાઉં, એની પર કાબૂ કેમનો મેળવું ?’

‘સખી, આ અધિકારભાવના તારામાં ક્યાંથી આવી ગઈ ? તું તો કેવી પ્રેમાળ, દરિયાદિલ.’

‘આ ભાવ તો માત્ર તારા માટે જ. બીજી કોઇ જ વસ્તુ કે વ્યક્તિની મને ચિંતા નથી પણ તું…’

‘તને ખબર છે તારી આ અધિકારની ભાવના જ તારા ડરનું કારણ છે. ડરમાં એક વિચિત્ર પ્રકારની ઉર્જા હોય છે. તારી મારા માટેની આ સ્વામિત્વવાળી ભાવના છે એમાં જ આ ઉર્જા ગતિવાન. તું એ સ્વામિત્વની ભાવનામાંથી મુકત થઈ જા પછી જો એ નેગેટીવ ઉર્જા બધી પોઝિટીવ થઈને તને પ્રફુલ્લિત કરી મૂકશે. આઝાદીનું તો એક શાશ્વત સનાતન મૂલ્ય, તું તો આટલી જ્ઞાની તો મને કેમ બંધનમાં બાંધે છે ? એક વાર તેં જ મને ‘સહજ પ્રેમ’નો પાઠ શીખવાડેલો ને આજે તું જ ભૂલી ગઈ. પગલી ડર પર કાબૂ મેળવવા જઈશ તો એ ઓર વકરશે. મનુષ્યરુપે જન્મ લો અને ડરથી ડરો એ કેમ ચાલે ? ડર તો દરેકના જીવનમાં હોય જ. તું એની અંદર ઉતર, એને સમજ અને એમાંથી મુકત થઈ જા. તારી સલૂણી સમજદારી એ જ તારા ડરને ભગાડવાની ચાવી છે.માટે સમજદારીના નિયમ પર ચાલ અને ‘તું’ ‘હું’ ‘અધિકાર’ જેવા વિચારોથી પ્રદૂષિત ના હોય એવા ખુલ્લાં, અસીમ, અવ્યાખ્યાયિત નભના સ્વરુપે વિસ્તરી જા !’

‘ઓહ, કેટલી સરળ વાત, બધું જાણવા છતાં પણ હું આ બાલિશ અધિકારભાવનામાં તણાઈ ગઈ, અમથી જ ગભરાઈ ગયેલી. માફ કરજે મારા વ્હાલાં ! ‘

આટલા વિચાર સાથે જ તન – મન અને ઘરમાં कोटिसूर्यसमप्रभ  ( લાખો સૂરજની જેવો પ્રકાશ) વેરાઈ ગયો.

સ્નેહા પટેલ.

Fear

It was night time. I don’t like Amathiya at night, but I don’t know why today, but Sakha, I feel very scared of darkness. It was raining heavily outside. Its drops falling on the roof made a strange sound. The rain didn’t come back because it was raining. The two wolves got together today and went on a rampage! It is heartbreaking to see the sky through the window. The roar of the clouds, somewhere a dog was crying, the sky seemed to be sitting on Mash Anji with a scary decoration. Suddenly a bright silver Lesotho came out of the sky with a slanted gait and for fear of its sound or eye-popping light or some other reason – but my chest began to sit up and I closed the window .. bang ..!

Crying, he closed his eyes and tried to sleep. Pulling the veil from the water of the feet to the hair of the head and twisting a little. Gradually the body began to tremble and I did not know when I felt drowsy.

Suddenly, in the middle of the night, my eyes were opened, but my body and my brain seemed to be very different. Feeling very thirsty for water, I reached for the water bottle but I couldn’t even shake my hand! This is what was happening to me. Gradually I recovered and realized that all this was the result of my nightmare and I remembered that in the dream I felt like you were being snatched from me. The people of the world would gather and take you away from me, pull me away and I could do nothing but watch it silently, helplessly.
‘Friend, what is this? If I don’t have your ‘being’ in my life, why should I ‘be’? The thoughts were paralyzed.
Whether inside or outside – Chomer deadly darkness! Suddenly the sun rose on the wet horizon and a rainbow burst forth. As soon as the gaze was fixed there, the mind became bloated and woke up … Oh, this is my ‘Sakhaiyo’. The mind was feeling thunnat but tan..there was no communication. Ah my compulsion! Such is the condition of Sakhaiya your fans? And you said,

Sakhi, why are you so scared? What’s so significant about a goat’s head? ”
‘Sakhaiya, you are ignorant knowing everything! You are the only capital of my evening life, if you are snatched from me, why should it be tolerated? Why should I get rid of this fear that is bothering me, how can I overcome it? ‘
‘Sakhi, where did this right-wing star come from? You are so kind, generous. ‘
‘This price is only for you. I don’t care about any other thing or person but you … ‘
‘You know that your sense of entitlement is the cause of your fear. Fear has a strange kind of energy. You have this sense of ownership for me, this energy is dynamic. If you get rid of that sense of ownership then all that negative energy will become positive and make you happy. Freedom is an eternal value, why do you bind me so wise? Once you taught me the lesson of ‘Sahaj Prem’ and today you forgot. If I go to overcome the step fear, it will turn ugly. Why be born as a human being and be afraid of fear? Fear is in everyone’s life. You get into it, understand it and get rid of it. Your sweet intellect is the key to banishing your fear. So walk on the rule of common sense and expand in the form of open, infinite, undefined nabhas that are not tainted with thoughts like ‘you’, ‘I’ and ‘rights’!’
‘Oh, what a simple thing, despite knowing everything, I was overwhelmed by this childish sense of entitlement, terrified of us. Sorry my dear ‘
With all these thoughts, the body, mind and the house were scattered with millions of suns (like millions of suns).
Sneha Patel.

ફૂલ નહીં ફૂલની પાંખડી- સખૈયો

ફૂલ નહીં – ફૂલની પાંખડી !

સખૈયા- કેમ છે મારા વ્હાલાં? હું થોડો સમય તારાથી દૂર થઈ ગઈ હતી એના માટે માફી માંગું છું, પણ સખા તારાથી દૂર થવા પાછળનું એક કારણ હતું, શું – એ તો તું જાણે જ છે ને ? તારાથી શું છુપું હોય વળી?

મારા જીવનદાતા – મારા પૂજ્ય પિતાજી- મારા જીવનદાતાનું મૃત્યુ થયું અને હું અંદરથી ભાંગી ગઈ – થોડી હાલી ગઈ. થોડા સમય પહેલાં અચાનક જ તેં મારી માતાને તારી પાસે બોલાવી લીધેલી અને ટૂંકા સમયમાં પિતાજીને પણ.. વારું, હવે બોલાવી જ લીધા છે તો એમનું – એમના આત્માનું ધ્યાન રાખજે, મારી ભલામણોની થોડી લાજ રાખજે હોં કે!

આમ તો હું કદી તારી પાસે કશું માંગવાની ઇચ્છા ના રાખું, પણ આ વાત એવી છે કે એમાં મને તારા સિવાય કોઇ જ મદદ ના કરી શકે. મને એ પણ ખબર છે કે મારા માતા-પિતાને એમના કર્મોને યોગ્ય ફળ જ ભોગવવું પડશે અને પછી તેઓ કોઇક નવા વાઘા પહેરીને નવો જન્મ લઈને આ પૃથ્વી પર પરત ફરશે. વળી મૃત્યુ વિશે – એના પછીની અવસ્થા વિશે નાનપણથી મેં જાત-જાતનું ને ભાત-ભાતનું સાંભળ્યાં જ કર્યું છે એમાં કેટલું સાચું – કેટલું ખોટું મને કશું જ નથી ખબર ! જેટલાં માણસો એટલી કલ્પનાઓ હોય, જેને જે ઠીક લાગ્યું હોય – જેના થકી પોતાના દિલને થોડી શાતા મળતી હોય એ વાતોને એમણે માન્ય રાખી હોય એવું બની શકે. મને પણ આ ‘આત્મા અમર’વાળી વાત જચી ગઈ અને મારા દિલને સમજાવવા માટે આ બહાનું ઠીક લાગ્યું એટલે માની લીધું બાકી સાચું ખોટું તો તું જાણે !

અરે, મૂછમાં હસીશ મા ! મને ખબર છે કે તું શું વિચારે –
એમ જ ને કે, ‘પગલી,એમ તો તેં મને પણ ક્યાં જોયો છે ! ફકત મારી કલ્પનાઓ જ કરી છે ને મારા વિશે વિચારી વિચારીને મારી સંગાથે વાતો જ કર્યા કરી છે ને – હું તો સાવ પગલી જ!’

‘સખૈયા, તું પગલી કહે તો હું પગલી, મંજૂર. હું તને ખૂબ જ ચાહું છું. ઘણી વખત દુનિયા તારા અસ્તિત્વ પર સવાલ ઉઠાવે છે ને મને સમજાવવા આવે છે કે, ‘તું કદાચ મારા મનનો ભ્રમ પણ હોઈ શકે’. મારા પ્રેમમાં આ ‘કદાચ’ જેવો શબ્દ મને થોડો ખટકે છે. તું છે કે નથી એવા કોઇ જ વિચારોની ઝંઝટમાં હું પડવા નથી માંગતી. મારા માટે તો તું મારો સૌથી અંતરંગ સખૈયો છે બસ, વાત ત્યાં જ પૂર્ણ. અલ્પવિરામ, વિરામચિહ્ન જેવું કશું જ મને ના ખપે – ખપે છે તો ફકત ને ફકત દીર્ઘ સંતોષવાળું પૂર્ણવિરામ ! કારણ, સખૈયા, હું પ્રેમ કરવા માટે જ જન્મી છું. મારી અંદર અનંત પ્રેમની ગંગા વહે છે, એ ગંગા મારે વહાવવી જ પડે – એનો મારી પાસે કોઇ બીજો રસ્તો જ નથી. હું પ્રેમ ના કરું તો કદાચ હું જીવીત નહીં રહી શકું – કદાચ નહીં – ચોકકસપણે જ ! જે ક્ષણોએ એ ‘વહેવું’ બંધ થાય એ ક્ષણે મારા શ્વાસોછવાસ બંધ થઈ ગયા છે એમ સમજી લેજે !

પ્રેમ કરવાથી મને એક અજબ જોમ મળે છે, અદભુત તરંગો મળે છે. ‘પ્રેમ’ ની વ્યાખ્યા કરવા માટે કાયમ શબ્દોની શોધમાં રહેતા લોકો ઘણીવાર મને વામણાં લાગે છે, એમને એક વાર કહેવાનું મન થઈ જાય છે કે, ‘ભલા માણસ, પ્રેમને જીવવાનો હોય, એને જીરવતાં શીખવાનું હોય. એના જેવી પ્રચંડ શક્તિને તમે શબ્દોના ખાબોચિયામાં ક્યાં બાંધવા બેસો છો ? એમાં ક્યાં સમય વેડફો છો !

પ્રેમ કરતાં જે અનુભવ થાય એ તો વર્ણવવું શક્ય જ નથી , આ જે લખ્યું એ બધું તો ફૂલ નહીં ને ફૂલની પાંખડી સમ જ છે ! એનો સ્પર્શ થાય ત્યારે મારા મનમાં ચોવીસ કલાક મંદ સપ્તકના ઘેરાં ઘેરાં સૂર વહ્યાં કરે છે, એક અનોખી ચેતના મારા રુદિયાને, રોમેરોમને પ્રકાશી દે છે, મનના પેટાળમાં સુસુપ્ત અવસ્થામાં વસેલી સર્વ આહલાદક વીજળીઓ પળભરમાં ચેતનવંતી થઈને ખિલખિલાટ હસીને બીજીવારના પ્રેમભર્યા અનુભવની રાહ જોતી’ક ને પાછી નિંદ્રામાં પોઢી જાય છે , કોઇ કાનમાં આવીને મહામંત્ર ફૂંકી જાય છે અને હું ઘેલી બનીને એનો જાપ કરતી કરતી મારી મસ્તીમાં મસ્ત બની જઉં છું . મારી દુનિયા ત્યાં જ સ્થગિત થઈ જાય છે. હું કોણ – તું કોણ ને દુનિયા શું – બધું ય ભૂલી જઉં છું. કશું જ યાદ નથી રહેતું ને હું યાદ રાખવું – ભૂલી જવું જેવા વ્યર્થ પ્રયત્નોથી મુકત થઈને ઝૂમ્યાં જ કરું છું. ચારેકોર હોય છે તો ફકત શૂન્યતા – પરમ શૂન્યતા જ્યાં હું હળ્વી ફૂલ થઈને મોરપિચ્છની જેમ હવામાં તર્યા કરું છું, વાંસળીના સૂરની જેમ બજ્યાં કરું છું.

હવે અહીં જ અટકવું પડશે સખૈયા – કારણ મારી એ સર્વોચ્ચ આનંદની સ્થિતી વર્ણવતાં હું એ સ્થિતીમાં જ પહોંચી ગઈ અને એ આનંદ જતો કરવા હું સહેજ પણ તૈયાર નથી, તો આવજે – ટા..ટા…!
મળ્યાં પછી આમ જ !
-સ્નેહા પટેલ.

Darshan – sakhaiyo

દર્શન:

મારા ઈશ્વર સાથેના સંવાદો:

સખૈયા..હે સખૈયા…
કેમ છે ? અહીં તો રાતનો સમય છે. અમારા વિશ્વમાં તો તું જાણે ને – રાત પડે એટલે અંધારું જ થઈ જાય.આમ તો માંહ્યલી કોર જાતજાતનાં નૃત્યો થકી અંધારું તાંડવ ખેલતું જ હોય છે, પણ રાત પડે એટલે બહાર પણ અંધારુ થઈ જાય છે.

અત્ર – તત્ર સર્વત્ર અંધકાર.

અંધારામાં સામાન્યતઃ લોકોની આંખોમાં નિંદ્રાદેવી રુમઝુમતા પ્રવેશ કરીને પોતાનું શાસન સ્થાપી રુઆબ સાથે એમનો પ્રભાવ વિખેરવા લાગે ,પણ ખબર નહીં કેમ રાતના અંધારામાં મને તું સતત યાદ આવ્યા કરે છે! હું સતત એ અંધારામાં ઊંડી ઉતરીને તારો પ્રકાશ શોધવા મથામણ કરતી રહું છું. કોઇક વાર સફળ થાઉં છું ને કોઇક વાર નિષ્ફળ પણ જાઉં છું, પણ જ્યારે સફળ થઇ જાઉં ત્યારે જાણે જન્મારો સફળ થઈ ગયો એવું જ અનુભવું છું.
આજે પણ અંધકારમાં મેં મારો એ પ્રયાસ ચાલુ કર્યોં. વિચારો બહુ વિચિત્ર હોય છે. જેટલાં દબાવીએ એટલાં વધુ જોરથી ઉથલા મારે ને મારા મગજમાં પણ આજે સવારે મેં જોયેલું એક દ્રશ્ય ઉથલો મારી ગયું.

સખા…લોકો કહે છે કે તું મંદિરમાં વાસ કરે છે, તે હેં – આ વાત સાચી કે ? અમારા ઘરની નજીક એક નવું મંદિર બન્યું હતું. હું બહુ દિવસથી ત્યાં ‘જઉં જઉં’ કરતી હતી પણ મેળ નહતો પડતો. આજે સવારે એ કામ પૂરું કર્યું. વહેલી સવારના ઊઠીને ઝાકળભીનાં વાતાવરણમાં હું મંદિરે ઉપડી જ ગઈ . સૂર્યદેવતાના કોમળ કિરણોમાં ચોમેર વાતાવરણ પણ પ્રફુલ્લિત જણાતું હતું જાણે આગલા દિવસના ઘોંઘાટનો થાક ઉતારીને આળસ મરડીને ના બેઠું હોય! આસોપાલવ, મોગરો, રાતરાણી જેવા વૃક્ષોના પાંદડાની ઝીણી ઝીણી મર્મર પણ સાંભળી – અનુભવી શકાતી હતી. ઠંડી ને નિર્મળ હવાનો સ્પર્શ થતાં રોમે રોમે ટેકરીઓ ઉપસી આવતી હતી – મનમાં આનંદના ઝરાં ફૂટી નીકળતાં હતાં. હું મારા સખાને મળવા જતી હતી ને !

મંદિરમાં તો તને આ લોકોએ કેદ કરીને રાખ્યો હશે એટલે મૂર્તિરુપે તો તું ત્યાં મળી જ જઈશ એવો વિશ્વાસ હતો. નહીંતર તું તો રહ્યો મારો મનમોજી મિત્ર – લાખ કાલાવાલા કરું તો ય ના આવે અને ફકત આંખ મીંચીને તને વિ્ચારી લઉં તો ય તું સાક્ષાત આવીને ઉભો રહી જાય.

મંદિરનું પ્રવેશદ્વાર અદભુત હતું. આરસમાં ઝીણી ઝીણી કોતરણી અને એમાં લાલ – લીલાં – ભૂરાં રંગો પૂરેલા હતાં. લાકડાંના નકશીકામવાળા મોટાં મસ કમાડમાં પિત્તળના ચકચકીત કડાં લટકતાં હતાં. મંદિરમાં અંદરની બાજુ ચોતરફ આરસ જ આરસ – શ્વેત ધવલ આરસથી સમગ્ર વાતાવરણ નિર્મળ ને પવિત્ર લાગતું હતું. છત પર ષટકોણની ડિઝાઈનમાં કાચ જડેલાં હતાં ને એની ફરતે લાલ ભૂરાં કલરની કોતરણીવાળાં લાકડાં. બે ખૂણામાં બે તોતિંગ ઘંટ લટકતાં હતાં અને સામે જ ભંડારાની પાછળ તું બિરાજમાન હતો..અહાહા.. મારો સખા સાક્ષાત! ગુલાબ, જાસૂદ, મોગરો જેવાં ફૂલોની ચાદર પર ધૂપસળીની ધૂમ્રસેરમાંથી તારા મુખારવિંદની આછી ઝલક જોવા મળી જ ગઈ. તારા મસ્તકની ફરતે અનોખી આભા નિહાળી આંખમાં હર્ષ, સંતોષના આંસુ આવી ગયા.

સખૈયા, એ ક્ષણે મને અફસોસ પણ થયો કે, “હું રોજ તારા દર્શન માટે અહીં મંદિરમાં કેમ નથી આવતી ?” આ વાતાવરણ કેટલું પવિત્ર , અલૌકિક છે અને શ્રધ્ધાથી મારી આંખો બંધ થઈ ગઈ , બે હાથ જોડાઈ ગયાં. મનનો તાર તારા તાર સાથે સંધાન કરવા જ જતો હતો ને મારું ધ્યાન ભંગ થઈ ગયું. બાજુમાં જ એક બેન એમના હાથમાં રહેલા પરચૂરણ સિક્કાં એક એક કરીને ભંડારમાં ખડકતાં જતાં હતાં. સિક્કાં ખલાસ થઈ જતાં એમણે એમના પર્સમાંથી સો સોની થોડી નોટ કાઢી અને મંદિરના એક એક ખૂણે જ્યાં પણ મૂકી શકાય ત્યાં એ નોટ મૂકવા લાગ્યાં. એમની ભક્તિથી દિલ ગદ ગદ થઈ ગયું.

‘દાનવીર કર્ણ.’

ત્યાં તો એ શેઠાણીએ એમની બાજુમાં રહેલાં ડ્રાઈવર જેવા માણસને મોકલીને એમની ગાડીમાંથી પૂજાપાનો મોટો થાળ મંગાવ્યો જેમાં ચુંદડી, પ્રસાદ ને સોના ચાંદીના દાગીના સુધ્ધાં હતાં. મંદિરમાં રહેલાં દરેક માણસની આંખો એ બેન પર સ્થિર થઈ ગઈ હતી. પૂજારી પણ એમના વૈભાવ, રુઆબથી ચકાચોંધ થઈને એમના ભણી દોડી ગયો અને તારા દર્શન માટેની લાઇનમાં ઉભા રહેલા લોકોને તદ્દન અવગણીને શેઠાણીજીને ‘આવો આવો’ કહીને આવકારવા લાગ્યો.

એનું વર્તન જોઇને મને એ ના સમજાયું કે એ પૂજારી માટે તારું સ્થાન ઉંચુ હતું કે પેલા શેઠાણીનું ? મારાથી તારી આ અવહેલના સહન ના થતાં હું તો તરત જ ત્યાંથી નીકળી ગઈ.
એ અકળામણ અત્યારે રાતે મને સૂવા નથી દેતી. સખૈયા, મંદિર – એ દર્શન માટેની જગ્યા છે કે પ્રદર્શન માટેની ? મંદિર તો સ્વચ્છ અને પવિત્ર હોય એટલું જ કાફી છે ને ! વળી સાચા દિલથી જે પણ તારા શરણમાં આવતો હોય એના કપડાં – ઘરેણાં – ગાડીને કેમ પ્રાધાન્ય અપાય છે ? હૈયાનાં અત્તરથી મઘમઘતો માનવી આમ હાંસિયામાં ખસેડાઈ જાય અને ખોટા સિક્કાં જેવા માનવીઓ વૈભવના નકલી અજવાળાથી ચળક ચળક થયા કરે..
ઉફ્ફ..સખૈયા – તારા રાજમાં આવો અન્યાય ! આ બધું તું કેમ ચલાવી લે છે ?
આંખો હવે ઘેરાઈ રહી છે. મગજ થોડું થોડું સૂન્ન થતું જાય છે. લાગે છે સજાગતાનો દોર પૂરો થવાની અણી પર છે. એક કામ કર સખૈયા – હવે તું મને સ્વપ્નમાં જ મળજે અને ત્યાં આવીને મને મારા આ સવાલનો ઉત્તર આપજે. હું રાહ જોઉં છું હાં કે..
સ્નેહા પટેલ.

સખૈયો – ભાષાવૈભવ

અમેરિકા – દેશવિદેશ મેગેઝીન- સપ્ટેમ્બર 2021 માં મારી નિયમિત કોલમ ‘ઓટલો’નો લેખ:

ભાષા:

विशंविशं मघवा पर्यशात जनानां धेना
अवचाकसद्वषा !
यस्याह् शक्रः सवनेषु रण्यति स तीव्रैः
सोमैः सहते प्रूतन्यतः !!

• वह आत्मा जो सदैव भगवदभक्ति में लीन रहती है, उसे दुख दर्द कभी नहीं सताते है !

-ઋગવેદ.

સખૈયા, સાંભળ્યું છે કે ભાષા એ સંવાદની મહત્વની કડી છે, પણ હું તો કાયમ મને જે પણ ભાષા આવડે છે એમાં જ તારી સાથે બોલું છું, કશું જ નવું શીખવાનો પ્રયત્ન સુધ્ધાં નથી કરતી ! ઘણીવાર તો બોલી લીધા પછી મને ખુદને એની વાક્યરચનામાં પણ ભૂલ લાગે છે. લાગે છે કે, મારે જે કહેવું હતું એ વ્યવસ્થિત રીતે કહેવાયું જ નથી, વળી જે કહેવું હતું એ કહેવાયું જ નહીં તો તું એ વાત બરાબર સમજીશ કેમનો ? આંખોમાં દ્વિધા આંજીને હું તારી સૂરત સામે નજર કરું છું અને મારી બધી ચિંતા – દ્વિધાની ભૂલ-ભૂલામણી સરળ થઈ જાય છે. એની પાછળ એક જ કારણ છુપાયેલું હોય છે અને એ છે ફક્ત તારું સુમધુર, નયનાકર્ષક સ્મિત અને તારી સ્નેહાંજનવાળી નજર !

નવા માટલામાંથી ધીમે ધીમે પાણી ઝમ્યાં કરે અને પછી એનું પાણી મીઠું ને મધુરું લાગે, એના સ્વાદની તોલે કોઇ પણ ફ્રીજના પાણી કે રંગબિરંગી શરબતો પણ ના આવે પણ તારી નેહભરી નજર તો એ મીઠા મધુરા શીતળ પાણી કરતાં પણ વધુ આહલાદક, અવર્ણનીય હોય છે, ઝમ્યાં જ કરે..ઝમ્યાં જ કરે !
તારા બંધ હોઠના નાજુક સ્મિત પાછળથી મને દિવ્યવાણી સંભળાય છે અને ખ્યાલ આવી જાય છે કે તું મારી બધી ય વાતો બહુ સરળતાથી સમજી ગયો છે – જે વ્યવસ્થિત બોલાઈ શકાઈ નહીં, બરાબર સમજાવી શકાઈ નહીં અને હદ તો એ કે જે અનુભવાયેલી અને જેને અનુરુપ શબ્દો ના મળતાં ફકત દિલમાં જ ઉગીને રહી ગઈ – મુખમાંથી બહાર જ ના નીકળી શકી એ વાત પણ તું સરળતાથી અને અદ્દલ એના મૂળ અર્થમાં જ સમજી જાય છે.

તો દુનિયામાં ભાષાઓનું જે મહત્વ ગણાવાયું છે એ સાવ નક્કામું જ કે ?

પાંદડા ઉપરનું ભીનું – ઠંડું – મોતી જેવું ચમકતું ઝાકળ મને તારી મમતાનો અનુભવ કરાવે છે. પવનમાં ડોલતાં ઝૂમતાં વૃક્ષના પાંદડા, ફૂલ , ફૂલની આસપાસ ફરતાં ભ્રમરો, અલબેલા રંગીન પતંગિયાઓ થકી તારી મસ્તી હું બરાબર સમજી શકું છું. ઉંચા પહાડ પરથી નીચે પછડાતાં ઝરણામાં તારો આદેશ અને એ જ ઝરણું નદી બનીને ખળખળ વહેતા વહેતી દરિયા તરફ આગળ ધપે છે ત્યારે મહાન સમર્પણનો પાઠ શીખી શકું છું. સૂર્યનો અનુવાદ દિવસ અને ચંદ્રનો રાત થાય એ સમજણ તો મારામાં જન્મજાત જ હતી. રોજ રાત પડે સૂઇ જવાનું ને દિવસ ઉગે એટલે ઉઠી જવાનું, આ સંવેદનોની ભાષા તો હું તારી પાસે હતી ત્યારની શીખી ગયેલી, કડકડાટ ગોખી ગયેલી.

આપણી વચ્ચે લાગણીનો નિરાકાર સેતુ છે જેની પર ચાલવા માટે શુધ્ધ પ્રેમથી વધુ કોઇ જ આવડતની જરુર નથી પડતી. વળી એ આવડત મેળવવા કોઇ મોટી હાઈ- ફાઈ સ્કુલોમાં એડમીશન નથી લેવા પડતાં કે કોઇ મોટી મોટી ડિગ્રીઓની પરીક્ષાઓ પાસ નથી કરવી પડતી, એ તો મગજને સાવ તળિયા સુધી ખાલી કરી, દિલમાં ઠસોઠસ તારી યાદ ભરી, બે હાથ જોડીને આંખ બંધ કરવાની એટલે આપોઆપ આવડી જાય છે. કોઇ જ ભ્રમ કે અણસમજને ત્યાં સ્થાન નથી. ત્યાં તો ‘જે છે એ જ છે’ ને કશાથી એને જુઠલાવી જ ના શકાય એવું જ કંઇક છે. આ અનુભવ એકલતાના વનમાં ફરતાં સાંભળવા મળતાં પક્ષીના ટહુકા જેવો મીઠો છે. અધૂરપને કોઇ સ્થાન નથી, સ્થાન છે તો ફક્ત મધુરપને જ ! એ સ્થળ -કાળમાં એક જ વિચાર આવે કે અત્યાર સુધી જે પણ મળ્યું, જે પણ માણ્યું આ સમય એનાથી ક્યાંય આગળનો અદકેરો છે, અદભુત છે. જીવનમાં એ સમયે સતત કંઇક ઉમેરાતું જ જાય છે, બાદબાકીઓની બાદબાકી થઈ જાય છે ને ચિંતા -પીડા -દુઃખના ભાગાકાર ! તને લખતી નથી છતાં તું લખાઈ જાય છે, મારામાં દૂર સુદૂર અનહદ ફકત તું જ તું વિસ્તરાઇ જાય છે. કશું ય બોલાયા વિના મારામાં તારા પડઘા પડે છે.
તારી સાથે સંધાતી તાદાત્મયની ક્ષણો પછી એમ થાય છે કે , ‘ વ્યક્ત થવા ભાષાની ક્યાં કોઇ જરુર જ છે ? એ તો દુનિયાના લોકો બસ એમ જ…’
-સ્નેહા પટેલ.

• 

• 

સ્ત્રી હોવાનો ભાર

• 

• 

• 

સ્ત્રી હોવાનો ભાર:

‘હું સ્કૂલમાં જતી ત્યારથી એ લોકોએ મને જોતા હતા અને એક દિવસ મારા મા બાપની સમક્ષ મને એમની સાથે પરણાવી દેવાની માંગ કરી. મારા પેરેન્ટસે એમની વાત ના સ્વીકારતા એ હેવાનોએ મારા ઘરની લાઈટપાણી ને બધી જીવનજરૂરિયાતની વસ્તુઓનો સપ્લાય બન્ધ કરી દીધો ને ચોવીસ કલાક મારા ઘરની બહાર પહેરો ગોઠવીને ટોર્ચર કરવાનું ચાલુ કર્યું. ના છૂટકે મારા માતાપિતાએ મને એમની સાથે પરણાવવી પડી અને ત્યારે મારી ઉંમર હતી માત્ર 14 વર્ષ! પરણ્યાં પછી રોજ  મારી ઉપર ઢોર માર સાથે શારીરિક જુલ્મ થતો. ચાર મહિના ચૂપચાપ બધું સહન કર્યું ને પછી તક મળતાં હું ત્યાંથી ભાગીને હિન્દુસ્તાન આવી ગઈ.’આ શબ્દો છે અફઘાનની સ્ત્રી રુખસાનાના – જે અત્યારે 19-20 વર્ષની છે. 6 વર્ષ પહેલાં અફઘાનમાં સ્ત્રીઓની આ હાલત હતી તો અત્યારની હાલત તો વિચાર પણ નથી આવતો.
આજે જગત આખામાં એકવીસમી સદીની નારી માટે કેટકેટલું વિચારાઈ રહ્યું છે, કામ થઈ રહ્યું છે એ તો આપણે બધા સારી રીતે જાણીએ જ છીએ. ઓલિમ્પિકમાં આપણી ભારતની મહિલા ખેલાડીઓના શાનદાર પ્રદર્શન પછી તો દરેક સ્ત્રીને પોતાના નારી અવતાર પર ગર્વ થઈ ગયો હતો, મનોમન આવતો ભવ પણ સ્વભાવે કોમળ ને મનથી આવા મજબૂત એવો સ્ત્રીનો અવતાર જ દેજો – એવી ભગવાનને પ્રાર્થના પણ કરી દીધી હતી. દુનિયાભરના પુરુષોને સ્ત્રીઓના માનસિક વિકાસ અને સમજભરી વિચારશૈલી ઉપર માન થવા લાગ્યું હતું, એમની તાકાત સ્વીકારવા લાગ્યા હતાં.

આજની નારી સ્વતંત્રતા સાથે પોતાના મૂલ્યો સાચવી જાણે છે એ જોઈને મનમાં હરખનો સાગર ઉછાળા પણ મારતો હતો ત્યાં અચાનક જ અમેરિકાએ અફઘાનમાંથી પોતાનું સૈન્ય હટાવી દીધું અને અફઘાનિસ્તાન ઉપર તાલિબાનીઓએ કોઈ જ પ્રકારની ઝાઝી મહેનત વિના જ કબજો જમાવી દીધોના સમાચાર જાણવા મળ્યાં અને થોડો શોક લાગ્યો. પછી તો રોજ રોજ ટીવી, નેટ, સમાચારપત્રો બધી જ જગ્યા તાલિબાનીઓના મહિલાઓ પ્રત્યેના ક્રૂર વર્તાવના સમાચારથી છલકાવા લાગી. જાત- જાતનાં અમાનવીય નિયમો બહાર પડવા લાગ્યા:
-મહિલાઓ એકલી ઘરમાંથી બહાર નહિ નીકળી શકે- ઘરની બહાર બુરખામાં જ નીકળી શકશે-  ઘરની બાલ્કની કે બારીમાં કોઈ મહિલા દેખાવી ના જોઈએ- નેલપોલિશ ના કરી શકે, હિલ્સ નહિ પહેરી શકે તેમ જ એમની મરજી મુજબ લગ્ન પણ ના કરી શકે.- ગ્રાઉન્ડ ફ્લોર પર ઘરની બારીઓને કલર કરવો જેથી કોઈ મહિલા દેખાય નહિ.- મહિલાઓ ફોટો પડાવી ના શકે અને કોઈ જ જગ્યાએ એમના ફોટા છપાવા પણ ના જોઈએ.-કોઈ જગ્યાના નામમાં મહિલાનું નામ લખાયું હોય તો એ દૂર કરી નાંખવું.-મહિલાઓ નોકરી નહિ કરી શકે તેમ જ શિક્ષણ પણ નહીં મેળવી શકે.-આ બધા નિયમોનો ભંગ કર્યો તો મહિલાઓને સજા થશે.
આ છપાશે ત્યાં સુધીમાં તો આવા કેટલાય નવા નિયમો બની જશે ખબર નહિ જાણે સ્ત્રી નહિ નિયમોનું પોટલું ના હોય!

આવું બધું વાંચીને મગજ બે ઘડી સુન્ન થઈ ગયું ને વિચાર આવી ગયો કે, ‘આ અચાનક જ આપણે કયા જમાનામાં પાછા વળી ગયા ?’
ધમધમતા વિકાસના પંથે સડસડાટ દોડતી સ્ત્રીઓની આવી અધોગતિ ! ક્યાં હજી તો આપણે સ્ત્રીઓની પસંદગી – નાપસંદગી, હક – મરજી જેવા વિવિધ પાસાઓ ઉપર ડિબેટ કરતાં હતાં,  દુનિયા પાસે નારીની વધુ ને વધુ સન્માનજનક સ્થિતિનો સ્વીકાર કરાવી રહ્યાં હતાં ત્યાં તો અચાનક આવા સમાચાર મળ્યાં ને જાણે બધું કરેલું કારવેલું પાણીમાં મળી ગયું. સમાજની બધી જ મહેનત, સમજ, સ્વીકાર, સપોર્ટ બધું જ એળે ગયું એવું લાગ્યું.

તાલિબાનોની પશુતા દિન બ દિન વધતી જ ચાલી છે. બાર વર્ષથી ઉપરની છોકરીઓ, 45થી નીચેની વિધવા સ્ત્રીઓ અમને સોંપી દો જેવી ક્રૂર માંગણીથી માંડીને જબરદસ્તી ત્યાંની સ્ત્રીઓ સાથે નિકાહ કરી રહ્યા છે. અફઘાનિસ્તાનમાં સૂકામેવાના ભાવ આસમાને પહોંચી ગયા પણ  મા -દીકરી – બહેનની ફદિયાના ભાવે, માત્ર મનોરંજન હેતુ છડે ચોક નિલામી થઈ રહી છે -જેનાથી ત્યાંની દરેક સ્ત્રી પારેવડાં ની માફક ફફડી ઉઠી છે. એમાં પણ જે સ્ત્રી કોઈ બાળકીની માતા હોય એની હાલત તો ઓર ખરાબ. એ પોતાની દીકરીની ચિંતામાં પોતાના વિશે કશું વિચારી શકે એવી હાલતમાં જ નથી.

તમે બધાએ જોયું જ હશે કે છાપામાં એક અફઘાની ‘મા’નો ફોટો છપાયો હતો જે કાબુલ એરપોર્ટની અંદર પોતાની બે વર્ષની દીકરીને ફેંકીને ત્યાંના અફસરોને વિનંતી કરી રહી છે કે,’ મારું જે થવું હોય એ થશે પણ મારી દીકરીને અહીંથી બહાર કાઢી લો, બચાવી લો.’

ઊ…ફ…ફ…

આવી ઘટના લખતા મારા આંગળા કાંપી ગયા, દિલમાં ક્યાંક સતત નાગમતી લાગણી રમતી રહી..સાવ બે વર્ષની માસૂમ બાળકી જેના મોઢા પરથી હજી ભગવાનના ઘરેથી આ ધરતી ઉપર આવ્યાના પડછાયા પણ ઓસર્યા નથી, સરખું બોલતાં ચાલતાં ય માંડ શીખી હશે અને સમજણ તો હજી પારણાની રેશમી દોરીએ લહેરાતી હશે એવી માસૂમની આ હાલત ! 
આ તો એક ઘટના આપણા ધ્યાનમાં આવી બાકી તાલિબાનોની રાક્ષસી માનસિકતા સામે તો આવી કેટલી ય ઘટનાઓ ઘટતી હશે, કેટલી અબળાઓ રોતી કકળતી હશે, માર ખાતી હશે, પાશવી વિકૃતિઓ સહન કરતી હશે, જેનમાં આત્મહત્યા કરવાની હિંમત આવી હશે એ છૂટી ગઈ હશે પણ જેનામાં એ હિંમત ના હોય એ પણ જીવતી લાશની જેમ જ ક્યાંક પડી રહેતી હશે ને !
શું સ્ત્રી જન્મની આ જ સચ્ચાઈ છે? આટલા વર્ષોમાં એનો સરસ વિકાસ થયોની માન્યતાઓ, સ્વતંત્રતા બધું તકલાદી – ખ્યાલી પુલાવ માત્ર હતું? કાલે સ્ત્રી જન્મના આત્મગૌરવમાં જીવતી સ્ત્રીને આજે સ્ત્રીનો અવતાર એક શાપ જેવો લાગવા લાગ્યો છે, બહેન – દીકરી- પત્ની જેવા સંબંધો હોવા એ એક ભાર જેવું લાગવા માંડ્યું છે,
આજની અફઘાની સ્ત્રી સદીઓ પહેલાંની સ્ત્રી કરતાં પણ બદતર હાલતમાં જીવી રહી છે.એ જોઈને એક આર.એચ.શીનનું એક પ્રખ્યાત વાક્ય યાદ આવી ગયું,

‘Pain shapes a woman into a warrior.’

દુનિયાની મહાસતાઓ જ્યાં નિષફળ જઈ રહી છે ત્યાં કદાચ અફઘાનની સ્ત્રીઓ જાતે પોતાના ગૌરવ માટે યોદ્ધા બનીને ઉભરે એવી આશા રાખીએ, બાકી તો આ ઘટના સદીની સૌથી કરુણ ઘટના કહી શકાય એમ છે.

-સ્નેહા પટેલ.

Raghuvir chaudhri – khalipo

img-20210711-wa00087245767335915283369.jpgDownload

Vaat sugandhi- book review

Article in Canada newspaper

‘મહિલા દિન મુબારક’ – ‘પુરુષ દિન મુબારક’ ‘ મુબારક..મુબારક..મુબારક.

ઓસ્ટ્રેલિયાથી પ્રકાશિત ‘નમસ્તે ગુજરાત’ છાપામાં મારી કોલમ ‘અક્ષિતારક’નો આ મહિનાનો લેખ..

‘મહિલા દિન મુબારક‘ – ‘પુરુષ દિન મુબારક‘ ‘ મુબારક..મુબારક..મુબારક.

આજકાલ મોબાઇલ, નેટ જેવી સુવિધાઓ આસાનીથી ઉપલબ્ધ થઈ જતાં ‘મુબારકબાદી’નો એક નવીનવાઈનો ચીલો ચાલુ થઇ ગયો છે, જેમાં મોટાભાગના લોકો તરંગોના ઘોડાં પર સવાર થઈને જે મનમાં આવે છે એના પર ‘લાંબુ વિચાર્યા વિના ફટાક દઇને વ્યક્ત થઈ જવાનો‘ રોગ લઈને ફરતો થઈ ગયો છે. એની પાછળ બીજો વર્ગ કંઇ જ લાંબુ વિચાર્યા વિના ‘વાહ વાહી‘ કરીને સમય પસાર કરતો પણ જોવા મળે છે. કોઇને કોઇ જ વાત સાથે કોઇ જ લેવા દેવા નથી હોતી પણ સમર્થન, વિવેચનમાં દેખાડો તો આખા વિશ્વનો કરવામાં આવે છે.

જોકે કોઇને શુભેચ્છાઓ આપવી એ ક્યારેય ખરાબ હોતી જ નથી એ તો આપનાર અને લેનાર બેયને સકારાત્મક ઊર્જાથી ભરપૂર રાખે છે પણ એનો મુખ્ય ઉદ્દેશ ભૂલાઇને, શુભેચ્છાઓ આપીને- લઇને પાછળથી તુલનાત્મક ચર્ચા-વિચારણાઓ થાય છે, ફાયદા ગેરફાયદા વિચારવામાં બિનઉત્પાદક રીતે સમય વેડફાય છે ત્યાં ખરી તકલીફ ઊભી થાય છે.

પછી…પછી શું થાય છે?

સરસ મજાની શુભેચ્છાઓ વિસરાઇ જાય છે અને સામે આવે છે જાતિભેદની છીછરી વ્યાખ્યાઓ, સરખામણીઓ અને સદીઓથી ચાલી આવતી કડવી – વરવી માનસિકતાઓ કે જેની માનવીને પોતાને પણ જાણ નથી હોતી. એના અચેતન મનમાં પોતે જે સમાજમાં ઉછરેલો છે, જે સારુ નરસું ભોગવ્યું છે કે ભોગવવું પડ્યુ છે એ બધાનો સાર નીચોવાઈને ક્યારે આ અંતહીન – અર્થહીન ચર્ચાઓમાં આવીને બેસી જાય છે એ એમની સમજ બહાર હોય છે અને શરુ થાય છે એક નાદાનિયતથી ભરપૂર ખેલ. કોઇ ગમે એટલા મનથી તમને શુભેચ્છાઓ આપે પણ એ બધું છોડીને તમારું મન એની પાછળના એના ઉદ્દેશ, લાગણી વગેરે વિશે જાતજાતના તર્ક વિચારવા બેસી જાય છે.

‘આ એક જ દિવસ અમારો એમ? જો એમ જ તો એમ કેમ?’  જેવો વિચાર તો સૌથી પહેલો આવે.

આ છાપ પણ મારી ને કાંટો પણ મારો – આપણે જે વિચારીએ છીએ એ જ સાચું છે અને આખો જમાનો અમારી ( સ્ત્રી કે પુરુષ બે ય ની વાત છે) વિરુધ્ધ જ છે, અમે વર્ષોથી સહન કરતાં આવ્યાં છીએ, અમારી જાતિને કાયમ અન્યાય જ થયો છે જેવા અનેક વિચારો લોકોને સતાવવા લાગે છે, પરિણામે જે એમના ભાગે આવી ચડેલા એક સ્પેશિયલ દિવસની મજા પણ તેઓ સુખેથી માણી નથી શકતાં.

વળી આજકાલ નવી ફેશન ચાલુ થયેલી છે –  સ્ત્રી થઈને પુરુષને સપોર્ટ કરતી વાત કરો કે સ્ત્રી થઈને પુરુષના સપોર્ટની- તો તમે બહુ જ ઉદાર બની જાઓ છો ! વાંચીને સમજી શક્યાં હોય એ લોકોને ચોકકસ આ વાક્ય વાંચીને હસવું આવ્યું જ હશે.

આ બધું કેટલું ખોખલું છે એ ક્યારે લોકોને સમજાશે ? સ્ત્રી કે પુરુષના વાડાઓમાંથી બહાર આવીને સૌપ્રથમ આપણે એક સાચા માણસ ક્યારે બની શકીશું એવો વિચાર મનુષ્યોને કેમ નથી આવતો? હકીકતે તો આપણી વિચારધારા વિસ્તરે અને આપણે આ વાડાઓમાંથી મુકત થઈને આપણું વિશ્વ વધારીએ તો કેટ-કેટલી સમસ્યાઓનો અંત એની જાતે જ આવી જશે એની સાદી સમજ પણ આપણને નથી હોતી. આપણે તો બસ સરળતાને ચીરફાડ કરીને કાયમ એનો ગૂંચવાડો કરવામાં જ  રચ્યાં પચ્યાં રહીએ છીએ. સરળતાથી જીવીશું અને બધી ગૂંચો ઊકલી જશે તો જાણે આપણાં વિચારોને બંધકોશ થઈ જશે એવું જ લાગે છે. કદાચ આપણને ગૂંચવાડાની જ ટેવ પડી ગઈ છે – સ્પષ્ટ ઉદ્દેશ વિના  ગોળ ગોળ અવિરતપણે એમાં ઘૂમ્યાં જ કરો – ઘૂમ્યાં જ કરો.  રખેને આ ગૂંચવણો ખૂલી જશે તો આપણે જાણે સાવ જ નવરાં થઈ જશું એવી એક બીકમાં જ જાણે આપણે સતત જીવ્યાં કરીએ છીએ. ગોળાકાર – જ્યાંથી શરુ કરો ત્યાં જ ફરી ફરીને પાછા આવી જવાની રોજેરોજની આ કસરતમાં આપણને સામે સીધો માર્ગ હોય તો પણ આકર્ષતો કે દેખાતો જ નથી. એક ને એક બે થાય એવું સરળ ગણિત પણ અવગણીને માનવી જાતજાતના સરવાળા. ભાગાકાર, બાદબાકી, ગુણાકાર કરવામાં લાગી જાય છે.

સ્ત્રી અને પુરુષ આ બધી નિરર્થક દોટમાં સતત વ્યસ્ત અને ત્રસ્ત હોય છે ત્યારે એમને જાણ સુધ્ધાં નથી હોતી અને સમાજનો એક ખાસ  વર્ગ  સ્ત્રી અને પુરુષની જાતિભેદની આ રમતોનો ફાયદો ઉઠાવીને હોંશિયારીપૂર્વક પોતાના અનેક કામ નિપુણતાથી પતાવીને, દૂરના છેવાડે બેસીને એમના પ્યાદાં બનીને એમના વતી મહેનત કરી રહેલ સમાજના મૂર્ખાઓના સમુહને જોઇને ચૂપચાપ હસતાં હોય છે.

હવે આ બધિર, અંધ સમાજને કોણ સમજાવે કે  આ પુરુષોની ખાસ વર્તણૂક કે આ સ્ત્રીઓની ખાસ વર્તણૂક જેવા વર્ષોથી માની લીધેલા, મનાવી લીધેલાં વિચારોને હવે ફગાવી દઇને સમજણના ફેફસામાં એક નવો વિચાર શ્વાસ ભરવાનો સમય આવી ગયો છે.  કોઇ પણ સ્ત્રી હોય કે પુરુષ – દરેક વ્યક્તિ પોતાની જરુરિયાત, વાતાવરણ પ્રમાણે જ નાનપણથી ઘડાતું હોય છે, એનો અર્થ એમ નહીં કે એ જ વર્તન સમાજના દરેક સ્ત્રી કે પુરુષ માટે શિલા-વર્તન થઈ જાય ! સ્ત્રીઓ મજબૂત હોય કે પુરુષ રડતો હોય તો એમાં કોઇ હો-હા કરવાનું, ચર્ચા કે અચરજ કરવાનું કોઇ કારણ નથી બની જતું, આખરે સૌથી પહેલા એ એક માણસ છે અને ભાવનાશીલ હોવુ કે પોતાની જાતનું રક્ષણ કરવું એ દરેક વ્યક્તિની પાયાની જરુરિયાતો હોય છે અને દરેક વ્યક્તિ એ જ પ્રમાણે વર્તન કરતો હોય છે. એમાં કોઇ જ સ્વાર્થી કે અન્યાયી નથી બની જતું. તમે જે પરિસ્થિતી અનુભવો છો એ મોટાભાગે તમારી પોતાની માનસિકતા અને સમજણને આધારિત છે.

વાત રહી આવા સ્ત્રી – પુરુષ દિવસ ઉજવવાની તો,

વર્ષમાં જેમ એક વખત આપણે આપણી, આપણાં સ્વજનોો મિત્રોની વર્ષગાંઠ ઊજવીએ છીએ ને મોજથી એ દિવસનો સાક્ષાત્કાર કરીએ છીએ એટલી જ સરળતાથી આપણે આપણી જાતિનો એક ઓચ્છવ ઉજવીએ છીએ એવું માની/ વિચારી લઈએ તો આપણી સમજણ, અનુભૂતિને એક અનોખું વિશ્વ નસીબ થશે એટલું તો હું ચોકકસ કહી જ શકું. વળી ઘણાં લોકો સ્ત્રી – પુરુષના નામે આપણો ગેરફાયદો પણ ઉઠાવી જતાં હોય છે એવા બદમાશોથી આપણે આપણી જાતને સારી રીતે સંરક્ષિત કરી શકીશું.

‘હું માનવી માનવ થાઉં તો પણ ઘણું‘ આ લખતી વેળાએ કવિ સુંદરમ ચોકકસપણે સરળતાની ટોચ પર જલસાથી બિરાજતા હશે.

આપણી સાચી સમજણ એને કહેવાય કે જે આપણાં કાર્ય સરળ કરે.

ચકરડાં ભમરડાંની વિચારજાળમાંથી મુકત થઈને દરેકને મુક્તતાનો  અનુભવ,આનંદ પ્રાપ્ત હો!

–સ્નેહા પટેલ.

મરશિયાં

શબ્દસર-ઓગસ્ટ, ૨૦૧૯

“””””””””””””””””””””””””””””””””

મરશિયાં, કરુણપ્રશસ્તિ અને મૃત્યુ વિષયક કાવ્યો  /અરવિંદ બારોટ

~~~~~~~~~~~~~~~~~

કોઈ પણ બહાને લોકસમાજે જીવનને રસમય બનાવવાની  મથામણ કરી છે.સામાજિક કે ધાર્મિક અવસરને શણગારવા માટે ગીત અને નૃત્ય તો કંઠવગાં અને અંગવગાં જ હોય છે.જન્મથી મરણ સુધી, હાલરડાંથી મરશિયાં સુધી,ગળથૂથીથી ગંગજળ સુધી સૂર અને શબ્દના આધારે આનંદ અને આઘાતને ઝીરવ્યા છે.

જીવનમાં ભલે અવનવા રંગો ઊઘડતા હોય; પણ, લોકસમાજે મૃત્યુના કાળા રંગને પણ સ્વીકાર્યો છે..એમાંથી જ સ્વજનના મૃત્યુ વખતના રુદન સાથે વિલાપના સૂર પ્રગટ્યા. પ્રિયજનના વિરહના તીવ્ર સંવેદનો વ્યક્ત કરવા સહજ શબ્દો કંઠે ચડ્યા, અને કલ્પાંતના ઘેરા પ્રલંબ સૂર સાથે ઘૂંટાયાં, એ મરશિયાં…

અચાનક કોઇ ઘરમાંથી પ્રાણપોક મૂકાય… 

ધડાપીટ બોલે અને આખી શેરીને ધ્રાસકો પડે. કોઇના કંધોતરની અણધારી વિદાયથી આખા ગામમાં સૂનકાર ફરી વળે. કોઇનો પતિ, કોઇનો દીકરો, કોઇનો ભાઇ,કોઇનો પિતા….ખોળિયું છોડીને, પત્ની, બાળકો, મા-બાપ,ભાઇ-બહેન, ઘર-બાર ..બધું છોડીને ,આ જગ છોડીને જાય છે..ને સર્જાય છે એક ખાલીપો. આઘાત અને વલોપાતમાંથી નિપજે છે આંસુ, હીબકાં અને ધ્રૂસકાં.. વેદના ઘૂંટાય છે..છાતી ફાટે છે…અને રૂદનના પ્રલંબ સૂરમાં વેણ ભળે છે… મરનારને સંભારી-સંભારીને મરશિયાં ગવાય છે.

૦

એ…ઘરનો મોભ ખડેડ્યો..

એ…અમે ઉઘાડાં થઇ ગ્યાં…

એ…મારા ચૂડલાનો શણગાર નંદવાઇ ગ્યો…

એ…મારા સેંથો ને ચાંદલો રોળાઇ ગ્યા…

એ… અમને નોધારાં ને નિમાણાં મેલીને હાલી નીકળ્યા..

એ..અમને ઓશિયાળાં ને અણોહરાં કીધાં…

એ…તમે અણધાર્યા પરિયાણ કર્યા..

એ…અમને છેતરીને છેટાં કીધાં…

એ…કૂણી કાતળિયે ઘા પડ્યા..

જેમજેમ દુઃખ વલોવાતું જાય એમ આ વિલાપગાન વધુ વેધક થતું જાય છે. ચોધાર વહેતા આંસુથી ઘૂમટો પલળી જાય છે.પથ્થર પણ પીગળી જાય એવી ઘેરી કરૂણતા સર્જાય છે.

માનવીના જીવનમાં પ્રથમ સૂર હાલરડાનો અને અંતિમ સૂર મરશિયાનો હોય છે… અને આ બન્ને નારીના કંઠેથી નીતરે છે.

આ ‘મરશિયા’શબ્દ અરબી ભાષામાંથી આવ્યો છે.

અરબી ભાષામાં मरसी એટલે વિલાપ કરવો. मर्सिय: >मर्सिया > મરશિયાં  અર્થાત્ મરનાર માણસની પ્રશસ્તિ.(દૂરના ભૂતકાળમાં આરબો સાથેના વ્યપાપાર-વ્યવહારના કારણે અરબી ભાષાના ઘણા શબ્દો આપણી ભાષામાં ઉતર્યા છે)

સ્વજનના મૃત્યુ પછી દુઃખ અને આઘાતથી હૈયું વ્યાકુળ થાય છે, દ્રવિત થાય છે. મૃત સ્વજનના ગુણોનું સ્મરણ થાય છે. અંતરનો શોક શબ્દોમાં વ્યક્ત થાય છે.આ અભિવ્યક્તિ માટે  અંગ્રેજી સાહિત્યમાં (Elegy)એલેજી નામનો કાવ્યપ્રકાર છે.સોળમી સદીમાં ઈંગ્લેંડમાં મૃત્યુગીતો અને શોકગીતો તરીકે ‘એલેજી’નો પ્રયોગ શરૂ થયો. ગુજરાતીમાં ચિંતનમિશ્ર શોકગીતોનો પ્રયોગ પણ અંગ્રેજી સાહિત્યના સંપર્કને કારણે થયેલો જણાય છે.અંગ્રેજીમાં જેને ‘એલેજી’ કહે છે તે કાવ્યપ્રકાર માટે ઈ.સ. ૧૯૧૫માં આનંદશંકર ધ્રુવે ગુજરાતીમાં ‘મરણનિમિત્તક કરુણપ્રશસ્તિ’ અથવા ટૂંકમાં ‘ કરુણપ્રશસ્તિ’ એવું નામ આપ્યું હતું.એવું ધીરુભાઈ ઠાકરે ‘કરુણપ્રશસ્તિ કાવ્યો’ના ઉપોદ્ઘાતમાં નોંધ્યું છે.

મિલ્ટન અને ટેનિસનના મિત્રવિરહમાંથી નિપજેલા  ‘લિસિડાસ’ અને ‘ઇન મેમોરિયમ’ ઘણા વિખ્યાત છે.

દલપતરામનું ‘ફાર્બસવિરહ’ પણ આવી જ કરૂણપ્રશસ્તિ છે.ન્હાનાલાલનું ‘પિતૃતર્પણ’ અને  નરસિંહરાવનું ‘ સ્મરણસંહિતા’ ઉપરાંત ‘ઉશનસ્’નાં સોનેટ્સ કરૂણપ્રશસ્તિનાં ઉલ્લેખનીય ઉદાહરણો  છે. સુંદરજી બેટાઈ રચિત  ‘સદગત ચંદ્રશીલાને’ શોકપ્રશસ્તિની એક નોંધપાત્ર રચના છે.પત્નીના અવસાન પછી આ દીર્ઘ શોકપ્રશસ્તિ રચાયેલી(૧૯૫૯).

૩૬ વર્ષના દામ્પત્યજીવનની  કેટલીયે મધુર ક્ષણોનું ઘણી વિશદતાથી નિરૂપણ થયેલું છે. સપ્રમાણ નવનવ ભાગોમાં વિવિધ છંદો, સુઘડ ભાષાકર્મ, સૂક્ષ્મ અને તીવ્ર  ભાવાભિવ્યક્તિ અને સંયમિત આર્દ્રતાના કારણે ગુજરાતી સાહિત્યમાં ‘કરુણપ્રશસ્તિ’ની આ એક નોંધપાત્ર કૃતિ ગણાય છે.

ઝવેરચંદ મેઘાણીની જાણીતી કૃતિઓ ‘ કોઇનો લાડકવાયો’, સૂના સમદરની પાળે’, ‘ફૂલમાળ’ મૃત્યુની છાંયા અને ઘેરી કરૂણતાને લીધે હૃદયને સ્પર્શે છે. 

લોકપરંપરાનાં ‘રોણાં’માં-મરશિયામાં શીઘ્ર રચના થતી હોય છે. લાંબા ઢાળે ગવાતા ‘વેણ’ની લઢણ દુહાના સ્વરૂપની નજીક હોય છે.

મરશિયામાં એકલપંડ્યે ગવાતા શબ્દોના ઝૂમખાં કે પંક્તિઓ હોય છે. જ્યારે લાંબી-ટૂંકી સળંગ રચના એ રાજિયાનું સ્વરૂપ છે. મોટા ભાગે પૂર્વરચિત હોય છે.

ફળિયામાં, શેરીમાં કે ચોકમાં કુંડાળે વળીને છાતી કૂટતાં કૂટતાં ‘ છાજિયા’ લેવાય છે.એક સ્ત્રી ગાય છે અને બાકીની સ્ત્રીઓ ‘ હાય હાય… વૉય વૉય ‘ શબ્દોથી ઝીલે છે.

૦

નાના બાળકનું મરશિયું-

અરેરે…ઊગ્યો એવો આથમ્યો…

અરેરે…છોડવો મોર્યો એવો કરમાણો..

૦૦

નાના બાળકના છાજિયા-

રત્નાકર ઘેર્યો રે, હાય ધાવણા હાય !

માંય રતન તણાતાં રે, હાય ધાવણા હાય !

ઘેર દોશીડો આવે રે, હાય ધાવણા હાય !

ઇ તો આંગલા-ટોપી લાવે રે, હાય ધાવણા હાય !

ઘેર સોનીડો આવે રે, હાય ધાવણા હાય !

ઇ તો કંદોરો લાવે રે, હાય ધાવણા હાય !

૦૦૦

બચરવાળ યુવતીનાં છાજિયા

હાય હાય રે, કૂવામાં ઢેલ વિંયાણી..

હાય હાય રે, ઢેલને ચાર બચળાં..

હાય હાય રે, બચળાં કોણ ધવરાવશે ?

૦૦૦૦

દીકરીનું મરશિયું

ખળખળિયું ખોવાઇ ગ્યું, મનનું માદળિયું;

આ શિર પર તે સરિયું, વળીયું વાદળિયું.

●

પ્રિયજનના મૃત્યુના શોકને વ્યક્ત કરવામાં ન આવે તો આઘાત અસહ્ય બની જાય છે. છાતીમાં ભરાયેલા ડૂમાને રૂદનથી-વિલાપના શબ્દોથી બહાર કાઢવો જરૂરી છે.

જૂના સમયમાં રાજપરિવારો અને ગિરાસદારોમાં મરણ પ્રસંગે ધંધાર્થી મરશિયાં ગાનારી મીરાણીઓ, લંઘણો કે ખવાસણોને ખાસ બોલાવવામાં આવતી. યુરોપમાં પણ આવી વ્યાવસાયિક ‘રૂદાલીઓ’ હતી એવું મેઘાણીભાઇએ નોંધ્યું છે.

૦૦૦

મરશિયાના કાળજું વીંધી નાખે એવા વેણ જ્યારે ઘૂંટાયેલા લાંબા સાદે ગવાય ત્યારે સાંભળનારને પણ મરવાનું મન થાય.પોતાનાં મરશિયાં સાંભળવાના કોડ થાય એવી લોકકથાઓ પણ આપણે ત્યાં છે.

દાયકાઓ કે સૈકાઓ પહેલાં થઇ ગયેલા કોઇ અજાણ્યા નરબંકાને યાદ કરીને નાનકડી કન્યાઓ વરસોવરસ મરશિયાં ગાતી હોય એવી એક દંતકથા છે દેદાની.

●

દેદો

લોકજીવનના રીત-રિવાજો, પ્રથાઓ અને પરંપરાઓ, માન્યતાઓ કે વરત-વરતોલાં નિરર્થક નથી હોતા. એમાં પ્રકૃતિ સાથેનો તાલમેલ અને સામાજિક અનુસંધાન અને  ગોઠવણ હોય છે. 

અષાઢ સુદ અગિયારસથી પૂનમ એટલે ગૌરીવ્રત-ગોર્ય-અલૂણાવ્રત એટલે કે મોળાકત. નાનકડી કન્યાઓનું વ્રત.પાંચ દિવસ મીઠા વગરનું મોળું ખાય. પૂનમની રાતનું  જાગરણ કરે..

જાગરણમાં કન્યાઓ  ‘દેદો’ કૂટે છે. દેદા નામના કોઇ શૂરવીરને યાદ કરીને દેદાના રાજિયા ગાય છે. છાજિયા કૂટે છે.

એકલે હાથે લડીને,પોતાના પ્રાણની આહૂતિ આપીને કુંવારા દેદાએ ચાલીસ કન્યાઓને મુસ્લિમ સુબાના સકંજામાંથી છોડાવેલી.એ ઋણ યાદ કરીને કન્યાઓ દેદાના મરશિયાં ગાય છે.

૦

દેદાનો રાજિયો

દેદો પીઠી ભરેલો લાડડો રે,

દેદાને જમણે હાથે મીંઢોળ..

દેદો મરાણો લાઠીના ચોકમાં રે.

દેદાને માથે છે કેસરી પાઘડી રે,

દેદાને ખંભે ખંતીલો ખેસ..

દેદો મરાણો લાઠીના ચોકમાં રે.

દેદાને રોજી ઘોડી છે રાંગમાં રે,

દેદાને જમણે હાથે તલવાર..

દેદો મરાણો લાઠીના ચોકમાં રે.

૦૦

દેદાના છાજિયા

દેદો કૂટ્યો,     હાય હાય..

કોણે માર્યો,    હાય હાય..

લીળનો લાડો,હાય હાય..

મીંઢળબંધો,   હાય હાય..

દેદો કોણ હતો ? ક્યાંનો હતો એના ઐતિહાસિક તથ્યો  કરતાં વધારે મહત્વની વાત એ છે કે દૂરના ભૂતકાળમાં બનેલી ઘટનાનો તંતુ કેટલીયે પેઢીની કન્યાઓએ પકડી રાખ્યો છે.આ પરંપરાનું સામાજિક મૂલ્ય પણ છે.આપ્તજનના મૃત્યુ વખતે મરશિયા અને છાજિયા કૂટવાની નાની દીકરીઓને તાલીમ મળે છે.આ જ તો લોકજીવનની જીવંત પાઠશાળા છે.મોં વાળતાં શીખે છે. ‘લવો’ વાળતાં ( વિલાપના વેણ બોલતાં) શીખે છે. રૂદનની કળા શીખે છે.

●

મરશિયાની મોજ

કોઇ લગ્નગીત સારાં ગાતું હોય, કોઇ રાસડાની જમાવટ કરતું હોય, કોઇને ભજનની ફાવટ હોય, કોઈ ધોળ-કીર્તનમાં પાવરધું હોય, પણ નાગાજણ ગઢવીની ઘરવાળીને રોવાનો કસબ હાથ બેસી ગયેલો.એ જ્યારે કોઈના મરણ ટાણે મરશિયાં ગાય ત્યારે ઝાડવાં રોવરાવે..એવું એનું કલ્પાંત… એવાં એનાં વેણ…

ગામલોકો કાયમ નાગાજણને કહેતા કે નાગાજણ તું મરીશ ત્યારે તારી ઘરવાળી કાંઇ મણા નહીં રાખે..તે દી તો પાણા ફાટી પડશે..

અને નાગાજણને જીવતેજીવ પોતાનાં મરશિયાં સાંભળવાનું મન થયું. એ  માટે નાગાજણે પોતાના મરણના ખોટાં સમાચાર મોકલીને સંતાઇને મરશિયાંની મોજ માણી. અને તે દી વગર વરસાદે નેવાં નીતરેલાં.જડ-ચેતન રોયેલાં. પણ નાગાજણને એ મોજ બહુ મોંઘી પડેલી. 

“ચારણ ! મેં તારા મરશિયાં ગાયાં.તને મૂઓ ભણ્યો.. તું હવે મડું ગણાય…અને મડાનું મોઢું નો જોવાય..તું જતો રે’ ચારણ !” 

અને એ ચારણ્યે આખું આયખું પતિનું મોઢું ન જોયું.

( ‘મરશિયાની મોજ’, સૌરાષ્ટ્રની રસધાર ભાગ-૪, ઝવેરચંદ મેઘાણી)

પરંપરાગત મરશિયાં, રાજિયા અને છાજિયા લોકની વેદનાના  ઉદગાર છે.સ્વજનના મૃત્યુના આઘાતને ગાઈને હળવો કરનારા શોકોદ્ગાર છે.તો કોઇ સ્વજન , કોઇ વીર , કોઇ આત્મીય મિત્રના શોકમાં કે પછી વિરહમાં ઝૂરતાં પાત્રોના વલોપાતને લોકવિઓએ દુહા, ગીત કે છંદમાં ઉતાર્યા છે. અને લોકકંઠે એને ઝીલ્યા છે.

●

હમીરજી ગોહિલ

૦

દરિયા જેવડી સેના લઈને ઝફરખાન  સોમનાથનું મંદિર તોડવા આવે છે એવા વાવડ મળતાં અરઠિલાના ભીમજી ગોહિલનો નાનેરો કુંવર હમીરજી  પોતાના બસો જેટલા લવરમૂછિયા ભેરુબંધોને લઇને સોમનાથની સખાતે ઉપડ્યો. રસ્તામાં ગીરની ઘાટી વનરાઇમાં રાતવાસો કર્યો. રાતના બીજા પહોરે કોઇ રૂદન સાથે ગાતું હોય એવું સંભળાયું. હમીરજીએ એ દિશામાં પગલાં માંડ્યાં. એક ઝૂંપડામાં એક ચારણ્ય આઈ પોતાના દિવંગત દીકરાને યાદ કરીને મરશિયાં ગાતાં હતાં.

” આઈ ! હું મરવા જાઉં છું. સોમનાથ દાદાને મારું શિર ધરવા જાઉં છું. મરતાં પહેલાં તમારા કંઠે મારાં મરશિયાં સાંભળવાની હોંશ છે… ગાશો ?

” અરે, દીકરા ! તું તો લીલો છોડવો…તારા જીવતાના મરશિયાં મારે કેમ ગાવાં ?”

” તો આઇ..! મારી અંતવેળાએ મને મરશિયાં સંભળાવશો ?”

” ભલે, દીકરા..!”

અને આઈએ વચન નિભાવેલું.

એ પ્રસંગના મરશિયા દુહા ઘણા પ્રચલિત છે.

૦૦

વન કાંટાળાં, વીર ! જીવીને જોવા રિયાં,

એવો આંબો અળવ, હમીર ! ભાંગ્યો મોરીને ભીમાઉત.

પાટણ આવ્યાં પૂર, ખળહળતા ખાંડા તણાં;

શેલ્યો માહીં તું શૂર, ભેંસાસૂર શો ભીમાઉત.

●

રતન ગિયું રોળ..

૦

જેતપુરને પાદર વહેતી ભાદર નદીમાં માલધારી ચારણની પત્ની તણાઇ જાય છે. ચારણ્યના વિજોગમાં ચિત્તભ્રમ થયેલા ચારણનાં મરશિયાં સાંભળીને જેતપુરના રાજા પોરહા વાળાનું કાળજું ચિરાય છે. કોઇ લોકકવિએ રચેલા આ મરશિયા દુહા લોકસાહિત્યમાં નોખી ભાત પાડે છે.

૦૦

હુતું તે હરાવિયો, ખજીનો બેઠો ખોઇ;

કામણગારું કોઇ, પાદર તમાણું, પોરહા !

હતી કામણની કોર, છેડેથી છૂટી ગઇ;

મારું રતન ગિયું રોળ, પાદર તમાણે, પોરહા !

તરિયા ગઈ , તૃષ્ણા રહી, હૈયું હાલકલોલ;

રતન ગિયું રોળ, પાદર તારે પોરહા !

તરસ્યા જાઇં તળાવ, સરોવર સૂકે ગિયાં;

અગનિ કિં ઓલાય, પાણી વિનાની, પોરહા !

●

ચેલૈયો

૦

અતિથિ થયેલા અઘોરી સાધુની હઠના કારણે વહાલસોયા દીકરાનું માથું ખાંડણિયામાં ખાંડવા માટે ચંગાવતી અને સગાળશા તૈયાર થયા છે. શણગાર સજીને, હસતા મુખે , હાલરડું ગાતાં-ગાતાં લાડકવાયાનું મસ્તક ખાંડે છે એટલે એ ‘ચેલૈયાનું હાલરડું’ કહેવાય છે. પણ છે તો વિલાપ અને આક્રંદનાં સૂર. એ રીતે આ ‘ચેલૈયાનું મરશિયું’ છે. ધર્મના નામે ચડેલી એક ઘાતકી ઘટનાનું આ ગીત એની કરૂણતાને કારણે ઘણું લોકપ્રિય છે.

૦૦

મેં તો માર્યો છે કળાયલ મોર, કુંવર ચેલૈયા !

ચેલૈયા રે, કુંવર ! ખમ્મા ખમ્મા તુંને

મારે હાલરડે પડી હડતાળ, કુંવર ચેલૈયા !

ચેલૈયા રે, કુંવર ! ખમ્મા ખમ્મા તુંને..

અમે જાણ્યું ચેલૈયાને પરણાવશું, અને જાડેરી જોડશું જાન;

ઓચિંતાના મરણ આવિયાં,એને સરગેથી ઊતર્યાં વેમાન- કુંવર ચેલૈયા…

વળી નમે તો ભલે નમે, તું કાં નમ્ય ઘરના મોભ ?

જેના કંધોતર ઊઠી ગિયા, એને જનમો-જનમના સોગ-કુંવર ચેલૈયા..

●

લોકગીતોમાં વિલાપના સૂર

લોકગીતોમાં હરખ પણ ગવાય છે, શોક પણ. હાલરડાં છે, લગ્નગીતો છે..તો મરશિયાં પણ છે. રાસડાની તાળી છે તો છાતીને લોહીલુહાણ કરતી -છાજિયા કૂટતી હથેળી પણ છે. આભલાં ભરેલો કમખો ને ચોખલિયાળી ચૂંદડી છે તો શોકનાં કાળાં મલીર પણ છે.

કવળાં સાસરિયાં, પાતળી પરમાર્ય, જળદેવતાને બલિદાન(માધાવાવ), હાજી કાસમની વીજળી , નગર સાસરે – જેવાં કેટલાંય ગીતોમાં મૃત્યુ પછીનું ક્રંદન છે. ગામડે-ગામડે રાવણહથ્થો વગાડતા ભરથરી-નાથબાવા અને તૂરીઓએ રચેલાં અને ગાયેલા અનેક કથાગીતો તેમજ બહારવટિયાઓની ‘કરૂણપ્રશસ્તિઓ’ આજે પણ ગવાય છે.

●

ઉત્તરા-અભિમન્યુ

પરંપરાગત મૃત્યુગીતોમાં પૌરાણિક કથાનકો પણ ગવાય છે .એમાં અભિમન્યુ અને ઉત્તરાની કથાના રાજિયા નોંધનીય છે.

૦

મને મારીને રથડા ખેલ રે, બાળારાજા !

કે મેં તો ધાવતાં બાળ વછોડ્યાં રે, બાળારાજા !

કે મને તેનાં તે પ્રાછત લાગ્યાં રે, બાળારાજા

કે મેં તો છાણે છાણું ભાંગ્યું રે, બાળારાજા !

કે મને તેનાં તે પ્રાછત લાગ્યાં રે, બાળારાજા

કે મેં તો દીવે દીવો કીધો રે, બાળારાજા !

કે મને તેનાં તે પ્રાછત લાગ્યાં રે, બાળારાજા !

કે હું તો પગ રે પાનીએ ધોતી રે, બાળારાજા !

કે મને તેનાં તે પ્રાછત લાગ્યાં રે, બાળારાજા !

કે મેં તો વહેતી નીકે પગ દીધા રે, બાળારાજા !

કે મને તેનાં તે પ્રાછત લાગ્યાં રે, બાળારાજા !

૦૦

અભિમન્યુનો રાજિયો

અભેવન ચડ્યો રણવાટ રે, ઓતરાને તેડાં મોકલ્યાં :

ગયા દોશીડાને હાટ રે, ઘરચોળાં વસાવે મોંઘા મૂલનાં :

આપ્યાં ઓતરાને હાથ રે,ઓતરા હોંશીલીને પહેરવા:

પહેર્યાં છે વાર-તહેવાર રે, જેવાં પહેર્યાં તેવાં ઉતર્યાં:

●

લોકસાહિત્યના મોંઘેરા મોતી જેવા

મરશિયા દુહા

આંબેથી ઉડેલ, બાવળ મન બેસે નહીં;

ચંદનવન ચૂકેલ, વન કોઈ વિસામો નહીં.

લાગેલ હત જો લા’, આડા પડીને ઓલવત;

પણ દલડે લાગ્યો દા , હડેડ્યો ડુંગર હેમિયા.

ગર્ય સળગી ગજબ થિયો, સળગ્યાં સાતે વન;

લાખું બાળ્યાં લાકડાં, બથું ભરીને બાનરા.

કાપડ ફાટ્યું હોય તો, તાણો લઈને તૂણીએ;

કાળજ ફાટ્યું હોય, સાંધો ન મળે સુરના.

સિંદોર ચડાવે સગાં, દીવો ને નાળિયેર દોય;

લોડણ ચડાવે લોય, તારી ખાંભી માથે ખીમરા .

ભરદરિયે કોઇ વહાણ, ભેડાનું ભાંગી ગિયું;

પંડ્ય થિયાં પાખાણ, રસ ગ્યો, રેશમિયા !

મળશું મેળે-ખેળે, મળશું ગામ ગિયાં;

એ સજણ નહીં સાંપડે, જે ધરતી ઢંક થિયાં.

તારી કવિતા તણાં, જેણે પીધેલ હોય પાણી;

એને લાખું સરોવર લાગિયાં, મોળાં મેઘાણી.

(કવિ કાગ)

લેખક સઘળા લોકની, ટાંકું તોળાણી,

તે દી વધી તોલે વાણિયા, તારી લેખણ મેઘાણી.

(કવિ કાગ)

●

સંસ્કૃત સાહિત્ય અને મરશિયાં

સંસ્કૃત સાહિત્યમાં સ્વજનના મૃત્યુ પછીના  આવા શોકોદ્ગારો ‘વિલાપ’ નામથી ઓળખાય છે. કવિ કાલિદાસ કૃત ‘કુમારસંભવ’માં શિવના ત્રીજા નેત્રથી બળીને ભસ્મ થયેલા કામદેવ પાછળ રતિનો વિલાપ ઘણો જ હૃદયદ્રાવક છે.

૦

રતિવિલાપ

” તમારી આવી દશા છતાં હું ફાટી પડતી નથી ! કેવી કઠોર હોય છે સ્ત્રીઓ..!”

न विदीर्ये कठिना: खलु स्त्रिय: |

(कुमारसंभव ४/५)

“મારું જીવન તમને સમર્પિત હતું, છતાં પળવારમાં બંધન તોડીને તમે અદૃશ્ય થઇ ગયા..?જળનો ધસમસતો પ્રવાહ કમળવેલીને તોડીને વહી જાય તેમ મને સાવ અનાથ કરી મૂકી ? મારો અપરાધ શું ?”

૦૦

અજવિલાપ

નગરના ઉપવનમાં રાજા અજ અને રાણી ઈન્દુમતી વિહાર કરી રહ્યાં છે. એ વખતે દેવર્ષિ નારદ આકાશમાર્ગે પસાર થયા. નારદની વીણાના અગ્રભાગે દૈવી પુષ્પોથી ગૂંથેલી માળા હતી તે પવનના વેગને કારણે  ઇન્દુમતીના વક્ષ:સ્થળ પર પડી. ઇન્દુમતીનું મૃત્યુ થયું. પ્રિયતમાના મૃત્યુના શોકથી રાજા અજ વિલાપ કરવા લાગ્યા.

‘ રાત્રિ પુનઃ ચન્દ્રને મળે છે. ચક્રવાકી ચક્રવાકને મળે છે. અને એટલે જ એ બે તો વિરહ ખમી શકે છે. પણ તું તો હમેશ માટે ચાલી ગઈ. આ મારાથી કેમ સહેવાશે ?

(રઘુવંશ ૮/૫૬)

गृहिणी सचिव: सखी मिथ: प्रियशिष्या ललिते कालविधौ |

करुणाविमुखेन मृत्युना हरता त्वां वद किं न मे हृतम ||

(रघुवंश ८/६७)

(તું મારી ગૃહિણી, મંત્રી, એકાંતમાં સખી, લલિત કલાવિધિમાં પ્રિય શિષ્યા હતી.ઘાતકી મૃત્યુએ તને એકલીને હરી નથી.તને હરીને, મારું કહે, શું શું નથી હરી લીધું ?)

૦૦૦

મંદોદરીવિલાપ

(તુલસીદાસ, રામચરિત માનસ, લંકાકાંડ)

तव बल नाथ डोल नित धरनी |

तेज हीन पावक ससि तरनी ||

सेष कमठ सही सकहीँ न भारा |

सा तनु भूमि परेउ भरी छारा ||३||

હે નાથ ! તમારા બળથી પૃથ્વી કાંપતી રહેતી. અગ્નિ, ચંદ્ર અને સૂર્ય તમારી સામે તેજવિહીન લાગતા. શેષ અને કચ્છપ પણ જેનો ભાર સહન ન કરી શકતા એ જ તમારું શરીર આજ ધૂળમાં પડ્યું છે.

૦૦૦૦

મદાલસા આખ્યાનમાં સતી મદાલસાના વિરહમાં રાજા ઋતુધ્વજનો વિલાપ પણ જાણીતો છે.

●

આધુનિક કવિતામાં મરશિયાં અને મૃત્યુ વિષયક સંવેદનો 

મડદું, મસાણ અને મરશિયાની નજીક જવામાં સહેજે ખચકાટ થાય  એટલે કદાચ આધુનિક સર્જકો દ્વારા મરશિયાં ઓછાં લખાયાં છે.પણ, જેટલાં લખાયાં છે  એમાં પરંપરાગત સ્વરૂપ નું પોત અને કાવ્યત્વ  સારી રીતે પ્રગટે છે.

મારા ધ્યાનમાં થોડાં આવ્યા છે.

★

રમેશ પારેખ

૦

કાંધ રે દીધી ને દેન દીધાં રે, સોનલદે !

પોઢણાં દીધાં રે તમને રાખનાં હોજી.

આ  ઉપરાંત ‘રાણી સોનલદેનું મરશિયું’ ધ્યાનાહાર્ય છે. 

‘લાખા સરખી વારતા’  એ દીર્ઘકાવ્યનો એક અંશ જુઓ:

°

વીર કાચી રે કરચથી કપાણો, હાય હાય !

વીર ઊભી રે બજારમાં મરાણો, હાય હાય !

વીર વંશ રે પુરુષ કેરો બેટો, હાય હાય !

વીર હાથપગધડનો ત્રિભેટો, હાય હાય !

વીર કાગળ-પતરમાં લખાશે, હાય હાય !

વીર વારતામાં ફૂલડે ગૂંથાશે, હાય હાય !

°°

વીર અડધો મર્યો ને આખો પાળિયો ખોડાય.

વીર અડધો મર્યો ને આખી ચૂડિયું ફોડાય.

વીર અડધો મર્યો ને આખી છાતીયું કૂટાય.

વીર અડધો મર્યો ને આખી છાવણી રંડાય.

◆ 

માધવ રામાનુજ

૦

હળવા તે હાથે ઉપાડજો, અમે કોમળ કોમળ

સાથરે ફૂલડાં ઢાળજો, અમે કોમળ કોમળ..

આયખાની આ કાંટયમાં રે અમે અડવાણે પગ,

રૂંવે રૂંવે કાંટા ઊગિયા રે, અમને રૂંધ્યા રગેરગ,

ઊનાં તે પાણીડે ઝારજો, અમે કોમળ કોમળ..

ખેપનો થાક ઉતારજો, અમે કોમળ કોમળ..

★

રાવજી પટેલ 

૦

મારી આંખે કંકુના સૂરજ આથમ્યા…

મારી વે’લ શંગારો, વીરા ! શગને સંકોરો

રે અજવાળાં પહેરીને ઊભા શ્વાસ !

મારી આંખે કંકુના સૂરજ આથમ્યા…

પીળે રે પાંદે લીલા ઘોડા ડૂબ્યા;

ડૂબ્યાં અલકાતાં રાજ, ડૂબ્યાં મલકાતાં કાજ

રે હણહણતી મેં સાંભળી સુવાસ !

મારી આંખે કંકુના સૂરજ આથમ્યા…

★

સંજુ વાળા

૦

સૂમસામ સન્નાટો પહેરી લખલખવું ચોધાર: બલમજી

શ્વેત ધુમાડો ઓઢી ઊજવું ફળફળતો તહેવાર: બલમજી

ખરેડે ઘરના ટોડલા, ખરતાં મેડી-માઢ;

રે કડકડતી ટાઢ, ખમવી કિયા ખંતથી ?

પેલ્લી મારી રાતી ચટ્ટક ચૂંદલડી અંગાર: બલમજી

સેંથીમાં ખાલીપે ફૂટી તીક્ષ્ણ ચળકતી ધાર: બલમજી

★

અરવિંદ બારોટ 

૦

મોભીનું  મરશિયું

ચાંદલે- ચૂડલે ચોર પડ્યા, હાય રામ ! 

મોટા ઘરના મોભ ખડ્યા , હાય રામ !

ઢળ્યા ઢોલિયે  ધાડ પડી, હાય રામ ! 

વાડી  માથે   વીજ  પડી, હાય રામ ! 

જોરાવર   જોધાર  પડ્યા, હાય રામ ! 

પલંગમાં   પોકાર  પડ્યા,  હાય રામ ! 

કૂણી કાતળિયે વાઢ પડ્યા,હાય રામ !

મેડીબંધા    માઢ    પડ્યા, હાય રામ ! 

તડકે  મેલી  તેલ  છાંટ્યાં, હાય રામ ! 

પાઘડિયાળાં ચીર  ફાટ્યાં, હાય રામ !

માથાં વાઢી ધડ રખડાવ્યાં, હાય રામ !

અંતરિયાળાં કાં રઝળાવ્યાં, હાચ રામ !

કૂવે  ઉતારી  વરત વાઢ્યાં, હાય રામ ! 

પગલે પગલે થોર ઉગાડ્યા,હાય રામ ! 

શગે  બળતા  દીવા  ઠાર્યા, હાય રામ !

ટહુકા  કરતા   મોર   માર્યા, હાય રામ !

★

પારૂલ ખખ્ખર

૦

ગુલમહોરનું મરશિયું

ફટ રે મૂવા કાળ, અરે તે ઝાડને માર્યું !

ફટ રે કાયર , મારી મારી ને ઝાડને માર્યું !

હાય..રે મારી રંગભરી મોલાતને મારી,

હાય..રે મારા છાંયડાની સોગાતને મારી,

હાય..રે મારી રાત,

મારી વાત

મારી આખેઆખી જાતને મારી !

★

નેહા પુરોહિત

૦

માતા કુંતાના મુખે અભિમન્યુનું મરશિયું

હાય રે, મારાં પેટ ! તું રણે હાય રોળાણો,

હાય રે, મારાં પેટ ! તું ખાંભી થઈ ખોડાણો.

હાય રે, મારા બાળ !તું મારી આંખનું રતન

રાખડી બાંધી  તોય ના થયું જીવનું જતન

હાય રે, તને હણનારા પર કાળ ઝળૂંબે,

હાય રે, એને જળનું ટીપું એક ન પૂગે. 

હાય રે, તારું શોણ પીધેલી ભોમકા લાજો !

હાય રે, એની કૂખ ભવોભવ વાંઝણી થાજો !

હાય રે, એનાં થાન વસૂકે આગ ભભૂકે,

હાય રે, એને આભ કદી વાદળ ન ઝૂકે.

★

રાહુલ તૂરી

૦

પાનેતરનું થયું અચાનક મોત, 

કે માથે થોપી દીધો પોથ,

રહી ના કોઈ દિશાની ઓથ…

હુંશીલા હાય હાય…

મૂકી ચાલ્યા હાય નોઁધારા,

પૂગ્યા છેક તમે પરબારા,

આંખે આંસુડાંની ધારા,

ભરિયા સાત સમંદર ખારા..

ટાઢી થઇ ગઇ ઝળહળ જ્યોત…

છોગાળા હાય હાય..

તમ વિણ કેમ કરી રહેવાશે ?

મનખો કેમ કરીને જાશે..?

ઘરની દિવાલો પડઘાશે,

સઘળું મુજથી ના સહેવાશે..

જીવતર ફાટી ગ્યેલું પોત…

છબીલા હાય હાય…

★

મરશિયા, રાજિયા કે છાજિયામાં તો વિલાપ હોય, આક્રંદ હોય. પણ રાવજી પટેલે ચીલો ચાતરીને એક દંભી, લોભી,કુટિલ, લંપટ અને મિથ્યાભિમાની પાત્ર હુંશીલાલની ટીખળમાં મરશિયાના સ્વરૂપની રચના કરી છે. કરૂણ જ્યારે વિકૃત થાય ત્યારે હાસ્યમાં પરિણમે એ વાતનું આ સરસ ઉદાહરણ છે.

૦

રાવજી પટેલ

સ્વ. હુંશીલાલની યાદમાં

છાજિયા

હાય હુંશીલાલ વટનો કટકો

હાય હુંશીલાલ નરદમ કડકો

હાય હુંશીલાલ ગામનો પાડો

હાય હુંશીલાલ આંખ ઉઘાડો

હાય હુંશીલાલ અમને વરતો

હાય હુંશીલાલ હમ્બો હમ્બો

●

લાગણી અને મમતાથી બંધાયેલા માનવીને આપ્તજનના મરણનું દુઃખ અસહ્ય લાગે છે. આઘાતના કારણ ચિત્તતંત્ર હચમચી જાય છે. હૈયા પર આકરો બોજ વરતાય છે. જીવવું વસમું થઇ પડે છે. ત્યારે રૂદન કરીને હૈયું ખાલી કરવું જરૂરી છે. મરશિયાના સૂર અને શબ્દોથી સંવેદના પ્રવાહિત થાય છે. ડૂમો ઓગળે છે.અને વાસ્તવિકતાના સ્વીકારની ભૂમિકા રચાય છે.

મરશિયા હવે લુપ્ત થવાના આરે છે. મમત્વ હોય એટલે પીડા હોય જ.

આવનારા સમયમાં વેદના અને વલોપાત હશે, પણ વહેવા માટે ‘વેણ’ નહીં હોય.

કલ્પાંત હશે, એની કલા નહીં હોય…

સંદર્ભ:

લોકસાહિત્યનું સમાલોચન -ઝવેરચંદ મેઘાણી

સૌરાષ્ટ્રની રસધાર,ભાગ ૪,૫ -ઝવેરચંદ મેઘાણી

રઢિયાળી રાત, ભાગ ૧,૨,૩- ઝવેરચંદ મેઘાણી

યુગવંદના-ઝવેરચંદ મેઘાણી

કાગવાણી ભાગ ૩-કવિ દુલા ભાયા કાગ

કરુણપ્રશસ્તિ કાવ્યો-સં: ધીરુભાઈ ઠાકર

પરબ – નવેમ્બર, ૨૦૧૬

कुमारसम्भव-कवि कालिदास

रघुवंश- कवि कालिदास

रामचरितमानस -तुलसीदास

उर्दू-हिंदी शब्दकोश-सं:डॉ.सच्चिदानंद शुक्ल/ ज़हिर हसन कुद्दूसी.

womens’ day

 

આ જમાનાનો વાયરો સ્ત્રીઓને પોતાના હક માટે સચેત કરી રહ્યો છે. ધીમી ધીમી થપકીઓ નહિ પણ સપાટાભેર ઝાપટ મારીને આજ દિન સુધી દરેક સ્ત્રીના ભાગે ભોગવવાની આવેલી માનસિક, શારિરીક બંધનોનો એકસાથે બદલો લેવા પ્રેરિત કરી રહ્યો છે. ઠેર ઠેર સ્ત્રીઓ એકજૂથ થઈને ‘અમારો હક આપો’ની માંગણી કરી રહી છે.
ઘણી જગ્યાએ દ્રશ્ય સાવ ધૂંધળું છે. સ્ત્રીઓ ટોળાં બનાવે , જોમ જુસ્સો બહુ આવે છે પણ બધો વિવેક અતિલાગણીના અગ્નિમાં ભસ્મ થઈ જાય છે. પોતે શું અને કેમ માંગી રહી છે, મુખ્ય મુદ્દો શું છે ?, વળી કોની પાસે માંગી રહી છે એવી સામાન્ય સમજ પર પાણો પડી ચૂક્યો છે. વળી જે માંગી રહી છે એ વર્ષો જૂની રીતિ રીવાજો, માનસિકતા સામેનો જંગ છે તો એનું પરીણામ ‘ચટ મંગની પટ બ્યાહ’ જેવું તો ના જ હોય એવું એમને સમજાતું નથી. આ બધા માટે બહુ ધીરજ, સમજણ જોઈએ વળી જે માંગી રહયાં છો એ એની પોતાની કિંમત લઈને જ આવશે તો એ કઈ રીતે ને શેનાથી ભરપાઈ થશે એવો દૂરંદેશી વિચાર સુદ્ધાં એમને નથી આવતો.
સમાનતા, એક કદમ આગળ આ બધા વમળો છે જેમાં સૌપ્રથમ તો સ્ત્રીએ પોતે બધી રીતે સશક્ત થવાનું છે, વર્ષોથી જાતે જ પહેરીને બેઠેલી ઘણી બધી જંજીરોમાંથી જાતે જ મુક્ત થવાનું છે એ પછી સમાજને તમને તમે જેને યોગ્ય છો એ આપ્યા સિવાય છૂટકો જ નથી એટલું સમજવાનું છે. પોતાની જાતમાં પૂર્ણ વિશ્વાસ રાખવાનો છે. એ વિશ્વાસ મેળવવા શિક્ષણ, સ્વરક્ષાના પાઠ – તાલીમ, સરકારે આપેલ હકનો ઉપયોગ ક્યાં કેવી રીતે કરવો એની પૂરતી સમજ આ બધું કેળવવાનું છે.
મુખ્ય સમસ્યા પુરૂષોનું આધિપત્ય નહિ પણ સ્ત્રીઓએ સ્વીકારી લીધેલી ગુલામી છે. જયાં સુધી દરેક સ્ત્રી આ સાંકળો તોડવા મજબૂત રીતે તૈયાર નહિ થાય ત્યાં સુધી કોઈ વિકાસ શક્ય નથી.કોઈ માઈનો લાલ આ ગુલામીમાંથી તમને બહાર નહીં કાઢી શકે.
મુખ્ય મુદ્દો પુરુષોની બરાબરી કે એક કદમ આગળ ને એવું બધુ છે જ નહીં. આપણે બધા ‘ મોટી લીટીને નાની કરવાની’ વાર્તા અને રસ્તો સુપેરે જાણીએ પણ અમલમાં મૂકવાનું આવે ત્યારે કશું યાદ નથી આવતું. જે સ્ત્રીઓ પોતાની લીટી લાંબી કરવાની ઇચ્છા રાખે છે ને એ દિશામાં મન રેડીને કામ કરે જ છે એ ઓલરેડી પોતાના ક્ષેત્રમાં એટલી આગળ વધી ચુકી છે કે સમાજે એની સમર્થતાને સ્વીકાર્યા વિના છૂટકો જ નથી અને એ સ્ત્રીઓને સમાજના કોઈ પણ સ્વીકારની પડી પણ નથી હોતી.
મુખ્ય મુદ્દો સ્ત્રીઓના પોતાના વિકાસનો છે. પુરુષો ભલે એમની રીતે એમના કામ કરે પણ એમની સામે સ્ત્રીઓ એ એક મજબૂત વિશ્વાસ ની ઢાલ લઈને ઉભા રહેવાનું છે જેથી એમના કોઈ જ ઘા એના નાજુક દેહ, તનને નુકસાન ના પહોંચાડી શકે. કોઈએ શુ કરવું એ આપણે બહુ જડતાથી કહીએ એના કરતાં આપણે શું કરી શકીએ ને એ વિચાર પર અમલ કરવાની દિશામાં એક ડગલું આજથી જ આગળ ભરીએ – દરેક સ્ત્રીને મારી આ જ છે સાચી ‘ મહિલા દિનની શુભેચ્છાઓ’

મજબૂત બનવા ઇચ્છતી વિશ્વની દરેક મહિલાને અઢળક વ્હાલ સાથે મારી આ પોસ્ટ સમર્પિત.
સ્નેહા પટેલ.
9 માર્ચ,2019.

Namaskar gujarat – june’18

ઓસ્ટ્રેલિયાથી પ્રકાશિત પેપર ‘નમસ્કાર ગુજરાત’ ની રેગ્યુલર કૉલમ’અક્ષિતારક’નો મારો આ માહિનાનો લેખ.

Dhoko

‘ઠ્ક…ઠક…ઠકાક…’

ત્રણ રુમ ધરાવતા ફ્લેટની રસોડાની બહાર આવેલી ચોકડીમાંથી અવાજ આવી રહ્યો હતો. રુપા – શહેરમાં સ્થાયી થવાના અરમાનો સાથે એના એક ના એક પુત્ર અને પતિ સાથે ગામડાંની તાજગીભર્યુ વાતાવરણ છોડીને આવેલી અને અહીં આવીને પતિ કાળુને પૈસા કમાવામાં મદદરુપ થવાના હેતુથી થોડા ઘરના વાસણ – ક્પડાં ધોવાનું કામ કરતી હતી. આ ત્રણ રુમની માલકિન પૂર્વી ફોન પર કોઇની સાથે વાત કરતાં કરતાં ઘરના બીજા કામ આટોપી રહી હતી. રુપા એના અસ્સલ લહેંકામાં કોઇ ગામઠી ગીત ગણગણતી હતી અને કપડાં ધોવાનું કામ કરી રહી હતી. કપડાં ધોકાવતી હતી અને ત્યાં જ એના કાને પૂર્વીનો અવાજ અથડાયો,

‘રુપા, જરા ધીમેથી ધોકા માર. આમ ને આમ તો કપડાં ફાટી જશે .’

અને રુપાની મસ્તીમાં ખલેલ પડી.

‘આ બેનને તો કાયમ દરેક વાતમાં કચકચ જ હોય. વળી હું ક્યાં એમના કપડાં રોજ ધોઉં છું ? એમણે ક્યાં આ કામ બંધાવ્યું છે? આ તો એમનું વોશિંગ મશીન બગડયું છે ને મને આજીજી કરી એટલે સમય ન હોવા છતાં મેં એમનું આ કામ કરી આપવાનું સ્વીકાર્યું હતું, પણ મૂઉ આ શહેર – અહીં કોઇને સમય સાચવ્યાંની કદર જ ક્યાં છે ? બધી વાતો પૈસાથી જ થાય છે.’ અને અચાનક રુપાના જમણાં હાથનો છેલ્લી આંગળીનો નખ ધોવાઈ રહેલ બ્લ્યુ જીન્સના કાપડમાં ફસાઇ ગયો. પાણીમાં પલળવાથી થોડો પોચો થઈ ગયેલ નખ તરત જ તૂટી ગયો અને રુપાના મોઢામાંથી એક ‘હાય’ નીકળી ગઈ. સાબુવાળું પાણી હોવાથી તરત બળવા લાગ્યું. એણે ફટાફટ હાથ ધોઇને નખને સાચવીને દાંત વડે કાપી નાંખ્યો અને ગેલેરીમાં થૂંકી દીધો. પૂર્વી પ્રત્યેની બધી કડવાશ પણ એમાં થૂંકાઈ ગઈ અને ફરી પાછી રુપા પોતાની મસ્તીમાં આવી ગઈ, પેન્ટ પર સાબુ લગાવવા લાગી. અચાનક એનો હાથ અટકી ગયો અને આ પેન્ટ પહેરનારા ઘરના માલિકનો ચહેરો એની નજર સમક્ષ તરવરવા લાગ્યો.

નાજુક નાક નકશાવાળો સ્વસ્તિક ! કાલે કામ કરવા આવતી જ હતી અને લિફ્ટમાં માલિક એની સાથે થઈ ગયા હતાં. આખી લિફટમાં સ્વસ્તિકના બોડીસ્પ્રેની સુગંધ તરતી હતી. રુપાએ નજરની કિનારીએથી જ સ્વસ્તિકની સામે જોયું તો એ એની મસ્તીમાં મસ્ત થઈને ઉભો હતો.વારે ઘડીએ એની નજર ઘડિયાળમાં જતી હતી. રુપાથી સભાનપણે એક અંતર જાળવેલું જેથી કરીને એના કપડાંને પણ ના અડકી જવાય. રુપા એના ગોરા ચિટ્ટા અને એમાં કાળી કાળી દાઢીથી ભરેલ પૌરુષથી ભરેલા ચહેરાંને જોતી જ રહી ગઈ. સ્વસ્તિકનું ઇસ્ત્રી ટાઈટ ફુલ સ્લીવનું વ્હાઈટ શર્ટ જોઇને એની ક્રીસ પર હાથ ફેરવવાનું મન થઈ ગયું. પોતાની આખી જીંદગીમાં રુપાએ આવા ઇસ્ત્રીટાઈટ્ કપડાં નહતાં જોયાં. સલૂકાઈથી શર્ટના કોલરના બટન પણ બંધ કરેલા હતાં અને છેક ઉપરનું બટન પણ બંધ કર્યું હતું , કદાચ એ ટાઈ પહેરવાનું વિચારતા હશે. ટાઈવાળા શર્ટના બટન છેક સુધી બંધ હોય એવું એને હમણાં હમણાંથી થોડું ખબર પડી રહી હતી. વ્હાઈટ શર્ટ અને નીચે લાઈટ સ્કાય બ્લ્યુનુ જીન્સ એ છ ફૂટના વ્યક્તિત્વને અદભુત ઓપ આપતો હતો. ત્યાં જ લિફ્ટ ખચાક દઈને ઉભી રહી ગઈ. બે ય જણ લિફ્ટમાંથી નીકળીને પોતપોતાની મંઝિલ તરફ વળી ગયાં. રુપાના મગજમાં હજી પેલી બોડીસ્પ્રેની સુગંધ તરી રહી હતી. આજી એ જ બ્લ્યુ ડેનિમનું જીન્સ એના હાથમાં હતુ. અચાનક રુપાના મગજના અમુક કીડાં સક્રિય થઈ ગયાં.

‘સ્વસ્તિક.’

કેટલું સરસ નામ અને સ્વભાવ પણ કેવો સરસ ! માલકિણ અને એમની દીકરીને કેવાં હાથમાં ને હાથમાં રાખે છે ! ક્યારેય એમના મોઢામાંથી ઉંચો કે ક્ડવો અવાજ નથી સાંભળ્યો. ગયા મહિને માલકિણ એની બે રજાનો પગાર કાપવા જતી હતી ત્યારે એમણે માલકિણને ટોકી હતી અને કહેલું કે,

‘જવા દે ને પૂર્વી, આ બિચારીએ બે રજા જ તો પાડી છે , બાકીન અઠ્ઠાવીસ દિવસ તારા એ કેવા પ્રેમથી સાચવી લે છે. વળી એ પણ માણસ છે ને, આખો મહિનો એકધારા કામના ઢસરડાં ..’

‘આ તમે પુરુષો શું સમજો ઘરની વાતો ? આમ ને આમ આ લોકોને માથે ચડાવીએ ને તો એક દિવસ આંગળી આપતાં પહોંચો પકડી લે. તમે કંઈ બોલશો નહીં’ અને પૂર્વીએ ધરાર એની બે દિવસના પૈસા કાપી લીધાં હતાં. રુપાનું મોં પડી ગયેલું. એ જ્યારે ઘરની બહાર નીકળી ત્યારે પૂર્વી બેડરુમમાં આડી પડીને કોઇ પુસ્તક વાંચી રહેલી. સ્વસ્તિક ધીરેથી ઉભો થઈને રુપાની પાસે ગયો અને ચૂપચાપ એને સો રુપિયાની નોટ પકડાવી દીધી હતી. મોઢા પર આંગળી મૂકીને ચૂપચાપ એને નીકળી જવા આંખથી જ આદેશ આપી દીધેલો. બે પળ શું કરું – શું ના કરું ની દ્વિધામાં અટવાયેલી રુપા તરત જ સભાન થઈ ગઈ અને આંખોથી જ સાહેબનો આભાર માનીને ત્યાંથી નીકળી ગઈ.

‘સાહેબ.’

અને રુપાનો હાથ જીન્સ પર ફરવા લાગ્યો. જીન્સના પાંયચા, ઢીંચણ આગળથી થોડું સફેદ થઈ ગયેલ કાપડ, કમરની બે બાજુના એક ખીસાની અંદર બીજું નાનું ખીસું, જાડી અને મોટી પિત્તળની મજબૂત ચેન..આ બધા પર સાબુવાળો હાથ હતો કે બીજુ કંઈક..રુપાનું મન લપસવા લાગ્યું. જાણે જીન્સ નહીં જીન્સનો માલિક સાક્ષાત ત્યાં હતો. આંખો ઘેરાવા લાગી હતી. મગજમાં બધું સૂન્ન થઈ જતું હતું. પોતાનો રુખ્ખો હાથ જીન્સને વાગી ના જાય એમ ધીમે ધીમે ફેરવતી હતી.અને

‘રુપા.’

અચાનક પૂર્વીના અવાજથી એની તંદ્રા તૂટી ગઈ.

‘જી..જી ભાભી..’

‘આ મારું વોશિંગ મશીન રીપેર થઈ ગયું છે. હવે કાલથી તું કપડાં ના ધોઇશ. ફકત કચરાં પોતાં અને વાસણ. તારા આટલા દિવસના કપડાં ધોવાના જે પૈસા થતા હોય એ લઈ જજે.’

અને રુપાના દિલમાં એક ધ્રાસકો પડ્યો.

‘બેન, આટલો મહિનો ધોવડાવી દો ને કપડાં.’

‘અરે, મારે શું કામ ખાલી ખાલી તને પૈસા આપવાના ? વળી બ્રશ અને ધોકા મારી મારીને તેં મારા કપડાંની જો હાલત કરી છે એ. ના બાબા ના..તું તારે આજનો છેલ્લો દિવસ કપડાં ધોઇ લે. તમારા લોકોની આ જ તકલીફ છે. કામ બંધાવો એટલે છોડાવીએ ત્યારે દાદાગીરી જ કરી ખાઓ…’ આગળ પણ કેટલું ય બોલી ગઈ પણ રુપાના કાને રોજની જેમ એની કચકચને કાનમાં ઘૂસવા જ ના દીધી અને કામે વળગી.

ડ્રોઇંગરુમમાં પૂર્વી ફોનમાંથી એનું ગમતું ગીત શોધીન કાનમાં ઇયરપ્લગ ભરાવીને આંખો બંધ કરીને સોફામાં આડી પડી ગઈ.

રુપાનો જીવ કળીએ ને કળીએ કપાતો જતો હતો. ચોકડીમાં સામે હજી પેલું જીન્સ પડ્યું હતું, એની સામે જાણે અટ્ટહાસ્ય કરીને એની મજાક ઉડાવી રહ્યું હતું.

‘મૂઆ આ વોશિંગ મશીનની શોધ કોણે કરી હશે ? આવા રુપાળા જીન્સને સ્પર્શવાનો આજે છેલ્લો દિવસ !’

અને રુપાની આંખમાં બોર બોર જેવડાં આંસુ ઉભરાઈ ગયાં. પાણી નાંખીને જીન્સમાંથી સાબુ કાઢ્યો અને વધારાનો સાબુ નીકળી જાય એ હેતુથી બીજું પાણી નાંખીને વધારાનો સાબુ કાઢવા હેતુ હળવા હાથે ધોકો મારવા લાગી.

‘ધબ..ધબ…ધબા..ધબ..’

‘અલી, કપડાં જરા ધીરેથી ધોકાવતી હો તો. આમ ને આમ મારા કપડાં ફાડી કાઢીશ.’

અને અચાનક રુપાના મગજમાં શું ભૂત ભરાયું ખબર નહીં એ ધોકો લઈને ઉભી થઈ . જોયું તો ઘરનો મુખ્ય દરવાજો બંધ હતો, મોઢા પર હિંમત વધી ગઈના ભાવ સ્પષ્ટ થયાં અને હતી એટલી બધી તાકાત ભેગી કરીને એણે સોફા પર આંખો બંધ કરીને ગીતો સાંભળતી પૂર્વીના માથામાં ઉપરા ઉપરી ચાર પાંચ ઘા કરી દીધા.

-sneha patel.

zatko

ઝાટકોઃ

રાહ ભટકે નહિ અંધકારમાં ગગનદીપ મૂક્યો અટારીએ,
આગંતુક બની દ્વાર ખટકાવે તું તો દિવાળી જેવું લાગે.
-શીતલ ગઢવી ‘શગ’

શોભમનું બારમા ધોરણનું પહેલી ટેસ્ટનું પરિણામ આજે આવી ગયું હતું અને નવાઈજનક રીતે એમાં શોભમ માત્ર ને માત્ર બાવન ટકા ગુણ જ મેળવી શક્યો હતો. રીઝલ્ટકાર્ડ હાથમાં હતું અને શોભમને પોતાને પોતાની આંખો પર વિશ્વાસ નહતો થતો. એ ભણવામાં હોશિયાર હતો, પૂરેપૂરો ‘ડેડીકેટેડ’ ‘ફોકસ્ડ’ અને મહેનતુ છોકરો હતો. સ્માર્ટનેસમાં કોઇ કમી નહતી. અત્યાર સુધી સ્કુલમાં દરેક કક્ષામાં એક્ધારો નંબર વન પકડી રાખ્યો હતો. ૯૦ ટકાની નીચે ક્યારેય ગયો નહતો – તો આજે અચાનક આ શું થઈ ગયું ?
ઘરે જઈને સ્કુલબેગ સોફામાં ફેંકી અને બીજા સોફામાં પોતાની જાતને ફેંકી. ગળાની ટાઈની ગાંઠ ઢીલી કરતો હતો ને મમ્મીનો અવાજ કાનમાં પડ્યો,
‘શું થયું બેટા ? કેમ આટલો થાકેલો ને નિરાશ દેખાય છે ? બહુ ભૂખ લાગી છે કે ? ચાલ થાળી પીરસી દઉં.’
‘ના મમ્મી, રીસેસમાં સેન્ડવીચ અને કોફી પીધેલા તો ભૂખ તો એવી કંઇ ખાસ નથી પણ આજે મારું રીઝ્લ્ટ હતું અને એ બહુ જ ઓછું આવ્યું છે.’
હકીકતથી સહેજ પણ ડર્યા વિના પૂરેપૂરી પ્રામાણિકતાથી શોભમે મમ્મીને કહ્યું.
શોભમની મમ્મી ઋત્વી પણ બે મિનીટ થંભી ગઈ અને વળતી પળે પોતાની જાત પર કાબૂ મેળવીને શોભમના વાળમાં હાથ ફેરવતી બોલી,
‘અરે પણ આ તો પહેલી ટેસ્ટ છે, થાય આવું બધું. ઘણાં વિધ્યાર્થીઓ સાથે આવું થાય જ છે. એમાં આમ નાસીપાસ નહીં થવાનું. શું આવ્યું પરિણામ, બોલ.’
‘બાવન ટકા.’
‘ઓહ…’ વાત બહુ નાજુક હતી એની ગંભીરતા ઋત્વી પૂરેપૂરી સમજતી હતી એટલે આગળ બોલતાં પહેલાં પોતાની જાતને પૂરેપૂરી સંભાળી લીધી.
‘આવું થાય તો નહીં. પણ થયું છે એ હકીકત છે દીકરા. દરેક વાતની પાછળ કોઇક કારણ તો હોય જ ને ! તને શું લાગે છે ? તારા પેપર્સ કેવા ગયેલાં.?’
‘મમ્મી સાચું કહું ને તો મહેનત તો દર વખત જેટલી જ હતી પણ ખબર નહીં પેપર્સ જોઇએ એવા સંતોષકારક નહતા ગયાં. રાતના બે-ત્રણ વાગ્યાં સુધી બેસીને બધો કોર્સ સંપૂર્ણ કંપ્લીટ કરેલો તો પણ પેપર્સ લખતી વખતે જોઇએ એટલું યાદ નહતું આવતું. મગજ થાકી જતું હોય એવું ફીલ થતું હતું.’
‘હમ્મ..તું તો દર વર્ષે રાતના વાંચીને ભણે છે તો આ વખતે જ કેમ આવું થયું? મને કંઈ સમજાતું નથી. કદાચ તારા ઉજાગરાની દિશા ખોટી તો નહતી ને ?’
અને શોભમના મગજમાં લાઈટ થઈ.રાતના લેપટોપ પર પાવરપોઈટ્સ અને ઇબુક્સ વાંચતા વાંચતા વચ્ચે આવતી જાહેરખબરોથી લલચાઈને એ નેટ પર અમુક એવી સાઈટ્સ પર જઈ ચડતો હતો જે એનું ફોકસ ભણવામાંથી હટાવી દેતી હતી અને એના કલાકોના કલાકો એમાં બગડતાં હતાં. ઉંમર નાજુક હતી એટલે આવી લાલચ થવી સ્વાભાવિક હતી. ઋત્વી અને એ મા દીકરો જ નહીં પણ પાકા દોસ્તારો હતાં. એણે પુત્ર તરીકેની મર્યાદા જાળવીને પૂરેપૂરી હકીકત એની મમ્મીને જણાવી દીધી. એને મમ્મીની સમજ અને લાગણી પર પૂર્ણ વિસ્વાસ હતો એટલે એણે એ પણ કબૂલ્યું કે,
‘મમ્મા, આ બધી સાઈટ્સ પર સમય વેડફવાની હવે જાણે કે ટેવ પડી ગઈ હોય એમ લાગે છે. હું હવે એ બધું સંપૂર્ણપણે છોડી દઈશ. ચિંતા ના કરો.’
અને ઋત્વીએ તરત જ શોભમને અટકાવ્યો,
‘દીકરા, મુખ્ય વાત એ છે કે તને તારી કમજોરીની, ટેવની ખબર પડી. હવે કોઇ પણ ટેવ અચાનક છોડી દઈએ તો એનું આકર્ષણ વધારે ઉથલો મારે અને એ તમને તમારું રુટીન કામ પણ સખેથી ના કરવા દે. કોઇ પણ ટેવ ત્યારે જ પડે જ્યારે એનાથી તમને મજા આવતી હોય. અમુક ટેવ બિનહાનિકારક હોય છે એટલે એની ચિંતા નહી પણ અમુક ટેવ તમારી લાઈફ, કારકીર્દીને જોખમી હોય છે એનાથી સમજણપૂર્વક પીછો છોડાવવાનો હોય. તારા કેસમાં તારી ટેવની ખબર પડી ગઈ એ સૌથી મહત્વનું કામ થઈ ગયું. હવે તું એના સ્ટાર્ટીંગ પોઈંટ શોધ. કયા સમય અને કઈ હાલતમાં એની જરુરત ઉદભવે છે એનું નિરીક્ષણ કર. એ ટેવની જરુરત જ્યારે ઉભી થાય ત્યારે જ તું એ જગ્યાએથી, સ્થળેથી અલગ થઈ જા અને મગજને બીજે ડાયવર્ટ કરવાનો પ્રયત્ન કર.પણ આ બહુ જ સ્વાભાવિક રીતે થવું જોઇએ. જોરજબરદસ્તી તને એ ટેવોની વધુ નજીક લઈ જશે. એવા સમયે તારે તારા મગજમાં ખેંચી રાખેલી તારા ઉજ્જ્વળ ભવિષ્યની તસ્વીરોને આંખ સમક્ષ લાવવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઇએ. તારા અતિકિંમતી કલાકો બે ઘડીના આનંદની ટેવ પાછળ પાણીની જેમ વેડફાઈ રહ્યાં છે એ મગજને સમજાવું જોઇએ. તારા મગજને આ રીતે રીલેક્શ થવાની આદ્ત પડી ગઈ હશે એટલે એવા સમયે તારે તારા રીલેક્ષેશન માટે બીજો રસ્તો શોધવાનો રહેશે. જેમ કે એ સમયે કોઇ મિત્રને ફોન કર, કાં તો થોડી વાર ગમતું મ્યુઝિક સાંભળ, ગ્રીન ટી બનાવી લે કાં તો બાઈક લઈને ઘરની બહાર ઠંડી હવામાં એક આંટો મારી આવ, ડીપ બ્રીથીંગ કર, એકસરસાઈઝ કર, ના જ બને તો બીજો એક રસ્તો કે બપોરે સૂવાની આદત છોડીને રાતના બદલે બપોરના સમયે ભણવાનું રાખ. બપોરે ઘરમાં ચહલપહલ પણ હોય છે એવા સમયે તારું મગજ આવી કોઇ જ વાત માટે વિચારી જ નહીં શકે. પણ સો વાતની એક વાત – કોઇ પણ ટેવ એક ઝાટકે અને જોરજબરદસ્તીથી છોડવી એ મૂર્ખામીભર્યું અને મહાજોખમી કાર્ય છે. એ ટેવને છોડવા માટેનો એક જ સીધો રસ્તો કે એમાંથી મળતી મજા તમને તમારી હેલ્થને તંદુરસ્ત રાખી શકે એવી કોઇ સારી ટેવમાંથી મેળવવી.બાકી દરેક માણસની નબળાઈઓ હોય જ છે બેટા એટલે તારે કોઇ જ શરમાવાનું કારણ નથી. મને તો તારી ટ્રાન્સપરન્સી પર ખૂબ જ માન છે. એથી પણ વધુ ગૌરવ મારી જાત પર થાય છે કે હું તારી સાથે એવી રીતે વર્તી શકી છું કે તું મારામાં. મારી સમજણમાં આટલો વિશ્વાસ મૂકીને આવી નાજુક વાત મને કહીને શેર કરી શકે છે. આઈ લવ યુ માય સન.’
અને ઋત્વીએ શોભમના કપાળ પર એક ચુંબન ચોડી દીધું.

મમ્મી સાથેની વાતચીત પછી શોભમનું મન ખૂબ જ હલ્કુ થઈ ગયું હતું. હલ્કા મગજમાં એને એની મનગમતી રમત ફૂટબોલ અને ક્રિકેટ દેખાઈ. એણે બપોરે બપોરે ભણવાનું ચાલુ કરીને રાતના મિત્રો સાથે આ બધી ગેમ્સ રમવાનું ચાલુ કરી દીધું- જરુરિયાતનો પોઈંટ ડાયવર્ટ થતો ગયો અને મિત્રો સાથે રમવામાં તન -મનને પૂરતો સંતોષ મળવા લાગ્યો. જીવનમાં ‘મજા’નામનું પરિબળ ઓર મજબૂત બનતું ચાલ્યું. એની જરુરિયાતનો સ્ટાર્ટીંગ પોઈંટ જ ફીનીશ થઈ ગયો, અને ધીમે ધીમે એ પોતાની આદ્ત પર સંપૂર્ણપણે કાબૂ મેળવી શક્યો. આ બધાથી એનામાં તાજ્ગી વધતી ગઈ, પરિણામે ઓછી મહેનતે વધુ ફોકસ કરી શક્વા લાગ્યો અને ધીમે ધીમે મહેનત કરતાં કરતાં બોર્ડની પરીક્ષામાં એ પોતાના મનવાંછિત પરિણામને મેળવીને જ રહ્યો.
મમ્મી પરના પ્રેમનો રંગ વધુ ગાઢો બની ગયો.

અનબીટેબલઃ જીવનમાં કોઇ ‘મજા’ સ્વાસ્થ્ય કે સમાજને હાનિકારક બની જતી હોય તો તરત જ ચેતી જઈને એના સ્ટાર્ટીંગ પોઈંટને સમજી, ડાયવર્ટ કરીને બીજો તંદુરસ્ત રસ્તો શોધવાનો પરિશ્રમ કરવો જોઇએ.

સ્નેહા પટેલ.

maanas to y malva jevo.

માણસ તો યે મળવા જેવો !

લાખ ભલે ને હોય કુટેવો,
માણસ તોયે મળવા જેવો.
-મકરંદ મૂસળે.

કાચો ઉબડખાબડ રસ્તો. એની બે ય બાજુ જંગલી વેલ -ઝાડવા -ફૂલોની વાડ અને એની અંદર શોભતું લીલુંછમ ખેતર. જાણીતાં અને અજાણ્યાં અનેક પક્ષીનાં અવાજોથી ભર્યુ ભર્યું વાતાવરણ. ચોમાસાની ઋતુ હોવાથી આજુબાજુની એકે એક વસ્તુમાં પ્રાણ રેડાઈ ગયા હોય એવું લાગતું હતું. બીજા ખેતરના શેઢા પર લઈ જતી પગદંડીની બે ય બાજુ ભીની ભીની નીક હતી જેમાં વહેતું નીર ધીમા ખળખળ રવ સાથે વહી રહ્યું હતું. થોડે આગળ જતાં પાકી સડક આવતી હતી જેના ઉપર થઈને મોટા વડનું ઝાડ આવતું જેની વડવાઈઓની પાછળ નજર જતાં એક રુપકડું મંદિર, એની ઉપર લહેરાઈ રહેલી ધજાનું મનોરમ્ય દ્ર્શ્ય નજરે પડતું હતું.

એક તરફ કોતરો અને બીજી તરફ ખેતરો. રસ્તા ઉપર થોડો ઢાળ ચડી મંદિર સુધી પહોંચીને ગાર્ગીએ થોડો પોરો ખાધો અને મંદિરના ઓટલા પર બેઠી. એ આવી એ રસ્તા પર નજર જતાં એને ખ્યાલ આવ્યો કે એ જ્યાંથી આવી એ રસ્તો કમાનાકારના મનમોહક શેઈપમાં ઢળેલો હતો.મંદિરની જમણીબાજુ એક સુંદર બગીચો હતો જો કે એની સારસંભાળ નહીવત લેવાતી હોય એવું લાગ્યું. દૂર દૂર નજર ગઈ ત્યાં સુધી ઝાંખા વૃક્ષોથી શોભતી ક્ષિત્તિજરેખા નજરે પડી. મંદિરની બીજી બાજુ એક કૂવો..કૂવા સુધી પહોંચવા માટે થોડાં પગથિયા ઉતરવા પડે એમ હતાં.એની બાજુમાં એક બોરડીનું વૃક્ષ અને ગાર્ગીની મહીં એનું બચપણ હિલ્લોળા લેવા લાગ્યું. અચાનક જ એણે યતીનનો હાથ પકડી લીધો અને બોલી,
‘જતીન, ચાલને પેલી બોરડીના ઝાડ સુધી જઈએ.’
‘શું યાર તું પણ..સાવ બચકાની વાતો ના કર. મારો સહેજ પણ મૂડ નથી એ તું જાણે છે.’
‘યતીન, બે મહિનાથી તારો મૂડ સારો નથી એટલે જ આજે હું તને આવી સરસ મજાની જગ્યા પર લઇ આવી છું. કોલેજમાં હતી ત્યારે અમે મિત્રવર્તુળ અહીં ઘણી વાર આવતાં અને ઘણી ધમાલ મસ્તી કરતાં. આ મારી સૌથી મનપસંદ જગ્યા છે. આ બધા ખેતરોના માલિક અમારી ટોળકીને સારી રીતે જાણતાં..કોઇના ખેતરના ફળ તોડીને અમે નહીં ખાધા હોય એવું નહીં બન્યું હોય. તું જરા તારામાંથી બહાર નીકળીને આ સુંદર વાતાવરણમાં જોડાવાનો પ્રયત્ન તો કર ડીઅર.’
‘બોલવું બહુ સરળ હોય છે પણ જે ખુદ એ સ્થિતીમાં ફસાયેલું હોય છે એને જ એ સમય, વેદનાનો ખ્યાલ હોય છે. આ બધી બોલવાની વાતો છે તું મારી જગ્યાએ હોત તો તું પણ અત્યારે મારા ઘનચક્કર બોસને મનોમન ગાળો જ આપતી હોત. એમાં આપણા દેશના કાયદા કાનૂન – ઉફ્ફ, માનવી ઉંચો જ ક્યાંથી આવે આ બધી ઝંઝાળોમાં? ‘
‘ઓહ, તને કંઇ પણ કહેવું બેકાર છે. એક વાત કહું – સાંભળવાનો મૂડ હોય તો જ.’
‘હા, બોલ.’
‘અમે નાના હતાં ત્યારે એક દિવસ અમે આ જગ્યાએ પીકનીક પર આવેલાં હતાં. એ વખતે અમારી પરીક્ષાનું રીઝલ્ટ આવવાની તૈયારીમાં હતું અને બધાના મગજમાં થોડું ટેંશન હતું. અમે પણ તારી જેમ એના વિચારોમાં જ રમ રહેતાં હતાં ત્યારે અમારા મેથ્સના સરે અમને અમારા એક દુશ્મન અને એક મિત્રની સાથે આ જ જગ્યાએ ભેટો કરાવ્યો હતો, અને સમજાવેલું કે,’ આ બે ય ભૂત એવા છે કે એ તમારો સાથ ક્યારેય નહીં છોડે. તમે જેને વધુ ધ્યાનથી રાખશો, જેને વધુ પ્રેમ કરશો એ કાયમ તમારી સાથે રહેશે એ મારો સ્વાનુભવ છે અને તને ખબર છે યતીન ? નવાઈજનક રીતે એ વાત હજી પણ સાચી પડે છે.’
‘મને કંઈક સમજાય એવી સરખી ભાષામાં વાત કરને બકા..’
‘ઓકે, ચાલ આજે હું તને બે માણસની ઓળખાણ કરાવું છું જે કાયમ તારી સાથે જ રહેશે.’
આટલુંં બોલીને ગાર્ગી યતીનનો હાથ પકડીને કુવાના કાંઠે લઈ ગઈ. ચોમાસાની ઋતુ હોવાથી કુવામાં પાણી સ્વચ્છ અને છલોછલ હતું.
‘આ જો.’
અને ગાર્ગીએ યતીનને કુવાના પાણીમાં જોવા કહ્યું.
‘શું પાગલ જેવી વાત કરે છે ગાર્ગી, આ તો મારો પોતાનો ચહેરો છે.’
‘તો એ જ તો હું કહું છું. આ જ તારો સાચો મિત્ર અને આ જ તારો સૌથી મોટો દુશ્મન. તારા ઘનચક્કર બોસ સામે ફાઈટ આપવી હોય તો આ મિત્ર જ તારા કામમાં આવશે અને એમની સામે હારવું જ નક્કી કરીને બેઠો હોય તો આ દુશ્મન જ તારી પીઠ પંપાળશે.’
અને યતીન અવાચક થઈને ગાર્ગીને જોઈ રહ્યો.
‘તારી તરક્કી, તારી ઉન્નતિમાં ફકત અને ફકત એક જ વ્યક્તિ બાધારુપ બની શકે છે અને એ છે માત્ર અને માત્ર તું યતીન.બીજાઓમાં તારી નિષ્ફળતાઓનું કારણ શોધવા કરતાં તું તારી જાતને બદલવાનું ચાલુ કર. દુનિયા બદલાશે તો હું આગળ વધી શકીશ એવી રાહ જોઇને બેસી રહીશ તો પતી ગયું. તારી પ્રગતિ માટે તારા બોસે બદલાવાની જરુર નથી કે નથી દેશના કાયદા કાનૂને બદલાવાની જરુર. જ્યારે તું નક્કી કરી લઈશ કે બદલાવાની શરુઆત તું જ કરીશ ત્યારથી તું જોજે…તારી આજુબાજુની દુનિયા પણ ધીમે ધીમે બદલાવાની ચાલુ થઈ જશે, દેશ – કાનૂન – શહેર – બોસ કો જ તારું કશું નહીં બગાડી શકે. પણ એ માટે તારામાં ના ‘તું’ પર તારે પૂર્ણ વિશ્વાસ રાખીને એને મિત્ર બનાવવો જ પડશે, જો એ તારો દુશ્મન બની ગયો તો તું ક્યાંય પણ જા – આગળ નહીં જ આવી શકે.’
‘હા ગાર્ગી, તું સાચું કહે છે. મારી માન્યતાઓ, પૂર્વગ્રહો બધું ઓગાળવું જ પડશે અને એક નવેસરથી શરુઆત કરવી પડશે મારે. કુવામાંના પાણીમાં તરવરતા પોતાના પ્રતિબીંબ પર નજર નાંખીને એક આછા હાસ્ય સાથે યતીન બોલ્યો,
‘શું દોસ્ત, મારો સાથ આપીશ ને ?’
વાતાવરણમાં શીતળ પવનની લહેરખી ઉઠી અને કુવાનું સ્થિર પાણી હાલી ઉઠ્યું એ સાથે યતીનનું પ્રતિબીંબ પણ હાલ્યું. જાણે યતીનને વિશ્વાસ આપતું હોય,’હા મિત્ર હું કાયમ તારી સાથે જ છું. તું નિસ્ચીતપણે આગળ વધ.’

અનબીટેબલ ઃ મૂલ્યની કદર કરશો તો મૂલ્યવાન બનશો.

સ્નેહા પટેલ.

maro sakha maro antratmaa

મારો સખા મારો અંતરાત્માઃ

ઊંચે અનંત આભ, હવા પણ અસલ હતી
ફસકી ધજાની જાત, ફરકવાનું રહી ગયું!
સુરેન્દ્ર કડિયા.

સવારના સાત વાગ્યાંનો સમય હતો.એક દિવસની પીકનીક ચાર મિત્રો ગાડીમાં નીકળ્યાં હતાં.મનસ્વીએ ચાલુ ગાડીમાંથી બહાર ડોકું કાઢીને ઠંડી હવાની લહેરખીને પોતાના મનોપ્રદેશ પર ઝીલવાનો પ્રયાસ કર્યો , આંખો અનાયાસે બંધ થઈ ગઈ. બંધ આંખે અનુભૂતિ વધારે તેજ બની જાય છે. મન્સ્વીને પણ એવો જ અનુભવ થયો. ખુલ્લાં રુખા કેશ હવામાં ફરફરતાં હતાં. આંખની લાંબી કાળી પાંપણ સુધ્ધાં હવાની ઠંડી ઠંડી લહેરખીમાં ફરફર કરતી હતી. એના કોમળ ગોરા કપોળ આછી રતાશ પકડી રહ્યાં હતાં. એની બાજુમાં કારની ડ્રાઈવિંગ સીટ પર બેઠેલો વૈભવ, એનો પતિ એને ડ્રાઈવિંગના સમયમાંથી થોડી પળૉ ચોરીને એને ચૂપચાપ નિહાળી લેતો હતો. વૈભવ – બોલે કશું નહીં પણ મનસ્વીના આવા શાંત સૌમ્ય રુપનો એ દિવાનો હતો. મનસ્વીનો સાથ કાયમ એને એક અદભુત પોઝિટીવ ઊર્જાથી ભર્યો ભર્યો કરી દેતો. ગાડીમાં પાછળની સીટ પર બેઠેલ મિત્ર – કપલ કૃપા અને ધૈર્ય એમની આ મસ્તી ચૂપચાપ જોતું હતું અને હરખાતું હતું. કૃપાની નજર પણ અચાનક ધૈર્ય તરફ જતાં એ પણ એને નિહાળી રહેલો જણાયું અને એ અચાનક હસી પડી. શાંત વાતાવરણમાં કાંકરીચાળો થઈ ગયો અને બધો નજરનો ખેલ ખલાસ થઈ ગયો.
‘મિત્રો, ત્યાં એક મંદિર છે. બહુ જૂનું છે અને એનું સત બહુ છે. વધારે ડીટેઇલ્સ નથી ખબર પણ મંદિરનું રમ્ય વાતાવરણ મૂડ ફ્રેશ કરશે. શું કહો છો બધાં ?’
શાંત રમ્ય વાતાવરણ, ચોતરફ હરિયાળી અને મંદ મંદ વહેતો પવન- એમાં નજીકમાં કોઇ ઝરણું વહેતું હશે એનો ધીમો ધીમો ખળખળ અવાજ. મંદિર ના હોત તો પણ અહીં બે પળ રોકાઈ જવાને મન લલચાઈ જાય એમ હતું. જોકે મનસ્વી થોડી અચકચાઈ અને એનું ડોકું નકારમાં એક વાર ધૂણી ગયું પણ ઉત્સાહથી છલકાતી જુવાનીમાં એ ધીમો નકાર કોઇના કાન – આંખ લગી પહોંચ્યો જ નહીં. બધા ગાડીમાંથી ઉતરી જ ગયા. છેવટે મનસ્વીને પણ ઉતરવું જ પડ્યું.
આરસના પથ્થરોથી બનેલ પગથિયાં, એની આજુ બાજુમાં હાથી અને સિંહની લાલ પથ્થરમાંથી કંડારેલી મૂર્તિઓ, મંદિરના શિખર પર ફરફરતી પદ્યધજા, કળશ અને મંદિરમાંથી પડઘાતો ઘંટારવ ! અદ્બભુત અને અલૌલિક વાતાવરણ હતું. હાથ મોઢું ધોઇ ફ્રેશ થઈ, વાળ – કપડાં સરખા કરીને બધાએ બોટલમાંથી પાણી પીધું અને મંદિરમાં જવા પગ ઉપાડ્યો. મનસ્વી થોડી અચકાઈ. ‘હું નથી આવતી, તમે લોકો જઈ આવો.’ કહીને ગાડીમાં જઈને પાછી બેસી ગઈ. બધા બે મિનીટ તો એના આ વર્તન થી ડઘાઈ ગયાં.
જોકે વૈભવને આછો પાતળો અંદાજ આવી ગયેલો એટલે એ ચૂપ રહ્યો પણ કૃપાથી ના રહેવાયું અને ગાડીમાં બેઠેલી મનસ્વી પાસે જઈને બોલી,
‘મનુ, આ શું ? આટલું સરસ વાતાવરણ અને તું ગાડીમાં જ ગોંધાઈને બેસી રહીશ ? આવું ના ચાલે, કંઈ આમ બેસી રહેવા થોડા નીકળ્યા છીએ. ચાલ.’ અને એને હાથ ખેંચ્યો.
‘ના કૃપા, હું મંદિરમાં નહીં આવી શકું. તમતમારે જઈ આવો.’
‘અરે પણ પ્રોબ્લેમ શું છે ડીઅર ?’
‘કંઈ ખાસ નહીં – પીરીઅડસ.’
‘ઓહોહો..તું પણ છે ને સાવ મણીબેન છે. આજના જમાનામાં આવા બધા તાયફા…છોડ હવે આ બધું જૂનવાણીપણું ને ચાલ. મારે પણ આજે ત્રીજો દિવસ ચાલે છે પણ મને એની કોઇ ફિકર નથી. હું તો મસ્તીથી જઈશ. આવા આભડછેટવેડાં શીદને ?’
‘પણ તું તારે જા ને. મને તારા જવા સામે કોઇ વિરોધ નથી. હું તો મારે શું કરવું ને ના કરવું એની વાત કરું છું. આજકાલ બધા મોર્ડન – મોર્ડનના નામે જે ‘માસિકમાં હોવ તો પણ મંદિરે જાવ’ જેવી વાતો કરે છે અને એની સામે એક ચોક્કસ પ્રકારનો વર્ગ છે જે એનો તીવ્ર વિરોધ કરે છે. હું એ બધામાં આવતી જ નથી. મારા માટે દર્શન કરવા એ શારિરીક કરતાં માનસિક સ્થિતી વધારે છે. મારે એના માટે આવા ચોક્કસ પ્રકારના મંદિરોની પણ જરુર નથી પડતી. મનોમન હું આંખ બંધ કરીને પણ ભગવાનને મળી શકું છું. વળી હું એવા પ્રકારના વાતાવરણમાં ઉછરી છું કે જ્યાં આવા બધા બંધનો હતાં જ નહીં. અમને કદી કોઇ રોક ટોક કે ખૂણૉ પાળવાનું જેવી વાતો શીખવાડાઈ જ નથી. પણ હું આ મંદિરની મનોમન એક આમન્યા રાખું છું. મને મનથી જ આવી અવસ્થામાં મંદિરમાં જવાની ઇચ્છા નથી થતી. વળી જે અંદર બિરાજમાન છે એ તો મારા હ્રદયસિંહાસનમાં ય હાજરાહજૂર છે જ. હું કોઇ ચોક્કસ પ્રકારના ટોળાઓમાં જોડાઈને મારા મનની વાતને વણસાંભળી કરવા નથી ઇચ્છતી. આપણે કોઇને કહીએ નહીં તો લોકોને શારિરીક સ્થિતીની કોઇને સમજ પણ નથી પડવાની. હા , હલ્કી વરણના સમાજમાં જે આભડછેટના નામે અતિરેક થાય છે એની હું તદ્દન વિરોધી છું. બાકી તું જ કહે કે આપણા જેવાંને આ દિવસોથી શું ફર્ક પડે છે ? આપણે આપણી મરજીના માલિક! આજકાલ ઠેર ઠેર લોકો આ વાતને વિવાદ બનાવીને હો-હા કરતા ફરતાં હોય છે એવા ટોળાઓમાં હું ક્યારેય નથી જોડાતી. મારી પોતાની બુધ્ધિ અને પરિસ્થિતી જોઇને મારું જીવન હું મારી રીતે જ જીવું છું. મારો સખા મારો અંતરાત્મા. એને જે કામ કરતાં મજા આવતી હોય એ કામ હું આરામથી કરી નાંખુ છું પણ આ મૂર્તિદર્શનમાં મારું મન કચવાય છે. સમાજ ગયો તેલ પીવા પણ મારું મન એ મારો ભગવાન. લોકોને બતાવી દેવા હું કોઇ કામ ક્યારેય નથી કરતી. કોઇનાથી આકર્ષાઈ જવું કે કોઇને આપણાંથી આંજી કાઢવા જેવી અર્થહીન પ્રવ્રુતિઓથી હું કાયમ દૂર રહું છું. આ મેં તને મારા મનની વાત કહી.બાકી હું મારા વિચારો ક્યારેય કોઇ પર થોપતી નથી. લોકોએ શું કરવું ને શું નહીં એ તદ્દન એમની પોતાની સ્થિતી અને સમજને અનુસાર જ હોય ને હોવું જ જોઇએ. બાકી ‘લાંબા સાથે ટૂંકો જાય’ જેવી હાલત થઈ જાય.’
‘હમ્મ…હું તને બરાબર ઓળખું છું મનસ્વી અને તારી એકે એક વાત હું સમજી પણ શકું છું. તારી ઇચ્છાને હું આદર પણ કરું છું ડીઅર. કાયમ આવીને આવી સરળ અને સુકોમળ જ રહેજે.તારા સાથ સુધ્ધાંથી અમને લોકોને એક આધ્યાત્મિક વાતાવરણ જેવી ફીલીંગ આવે છે. ચાલ હું દર્શન કરી આવું- કારણ મેં તો કદી આ વિષય પર તારી રીતે વિચાર્યુ જ નથી. સમાજનો આ સ્ત્રી વિરુધ્ધનો નિયમ છે અને મારે એનો વિરોધ કરવાનો છે એ જ વિચારથી આ પગલું ભરતી આવી છું તો એક વાર ઓર સહી.’
અને મનસ્વીને ટાઈટ હગ અને ગાલ પર કીસ કરીને ધ્રુવીએ મંદિર તરફ ડગ માંડ્યાં.
અનબીટેબલઃ માણસ મુખ્યત્વે મનથી આધ્યાત્મિક જોઇએ, તન તો માધ્યમ માત્ર.
-સ્નેહા પટેલ

sapnan ni duniya

સપનાંની દુનિયાઃ

રહ્સ્યો જીં્દગીના આટલાં છે,
કથા એની નથી લખવી હવે !
-રમેશ ભટ્ટ ‘રશ્મિ’.

દર્શના આજે બહુ જ ઉત્સાહમાં હતી. આજે એ વેબડિઝાઈનરને મળવા જવાની હતી. વર્ષોથી એણે એક સપનું જોયેલું હતું – પોતાના ‘બુટીક’ની વેબસાઈટ ખોલવાનું અને એના થકી ઓર્ડર મેળવવાનું.
છેલ્લાં દસ વર્ષથી અમદાવાદમાં અંકુર ચાર રસ્તા પાસે એની પોતાની એક શોપ હતી. એમાં એ જાતે ડિઝાઈન કરી કરીને લેડીઝ ડ્રેસીસ, બ્લાઉઝ વેચતી હતી અને એક્સ્પોર્ટ પણ કરતી હતી. થોડા ઘણા સમયથી એ પોતાના હરીફોને ઓનલાઈન બિઝનેસ કરતાં જોઇ રહી હતી અને એના અમુક ક્સ્ટમર પણ એને વેબસાઈટ્ર દ્વારા બિઝનેસ એક્સપાન્ડ કરવાની સલાહ આપતા હતાં. પોતે જેને લાયક છે એટલું મેળવી નથી શકતી એવો ભાવ લઈને જીવતી દર્શનાના મગજમાં વેબસાઈટનું સપનું ક્યારે પનપવા માંડ્યુ હતું એને ખબર જ નહતી. રોજે રોજ એની દુકાનમાં આવતા ફરફરીયામાં વેબસાઈટની એડવર્ટાઈઝ જોતી, આજુબાજુની દુકાનો પર પણ હવે ડબલ્યુ ડબલ્યુ.કોમ લાગવા માંડયા હતાં. અંદરની આગ ઓર ઘેરી થતી જતી હતી. એક દિવસ મનોમન વિચારીને એણે અમુક વેબડિઝાનર્સના કોન્ટેક્ટ્સ કર્યા અને એમાંથી એક સારો ને રીઝનેબલ લાગતા એને મળવાનો સમય નક્કી કરી લીધો.
આજે એનું સપનું એની દિશામાં એક કદમ ભરી રહ્યું હતું.
વેબડિઝાઈનરને મળીને એણે પોતાની રીકવાયરમેન્ટ્સ કહી અને ડિઝાઈનરે એને પોતાની બનાવેલી અમુક વેબસાઈટની ડિઝાઇન બતાવી. એમાંથી દર્શનાને એક ડિઝાઈન બહુ જ ગમી જતાં એણે પોતાની વેબસાઈટ એવા જ રંગરુપમાં બનાવવાની ઇચ્છા વ્યકત કરી. ડિઝાઇનરે કાગળ ઉપર દર્શનાની જરુરિયતના લિસ્ટ પર નજર નાંખી અને થોડી ગણત્રી કરીને પોતાની મહેનતના રુપિયા ૨૦,૦૦૦ કહ્યાં. આંકડો ધારણા કરતાં થોડો મોટો હતો, દર્શના કચવાઈ પણ નજર સામે તરત જ પોતાનું ડ્રીમ પૂરું થતું દ્ર્શ્યમાન થયું અને સાથે સાથે ડ્રીમ વિશે વાંચેલા – સાંભળેલા અનેકો ક્વોટ્સ ધમાચકડી મચાવવા લાગ્યાં. સાહસ વિના કોઇ સપનું પૂરું નથી થતું….સપના જુઓ છો તો એને પૂરાં કરવાની તાકાત પણ રાખો..સપના વિનાનું જીવન નક્કામું…વગેરે વગેરે..અને દર્શનાની આંખો પળભર બંધ થઈ ગઈ. મગજની નસોમાં સપનાનો નશો તરવરવા લાગ્યો, લોહી ધમધમવા લાગ્યુ અને એણે દિલ મક્કમ કરીને ‘હા’ પાડી દીધી.
લગભગ પંદરે’ક દિવસમાં તો ડિઝાઈનરે સાઈટ રેડી કરીને દર્શનાને ફોન કર્યો.
‘મેમ, સાઈટ તો રેડી છે બસ તમે હવે ડોમેઇન રજીસ્ટર કરાવી લો અને સ્પેસ લઈ લો એટલે તમારી જગ્યામાં એ ટ્રાંસફર કરી ્દઉં.’
‘હે..એ…એ…એ વળી કઈ બલા..?’
‘અરે મેમ, તમને કંઇ ખબર જ નથી. ડોમેઇન નેમ તો મસ્ટ છે. વળી તમારી પોતાની સ્પેસ ના હોય તો સાઈટ ચલાવશો ક્યાં ? વળી તમારો ઉદ્દેશ ધંધાનો છે એટલે ઓનલાઈન મની ટ્રાંસેક્શન માટે તમારે પેમેન્ટ ગેટવે પણ જોઇશે જ ને. ‘
‘એ બધું મને ના સમજાય ભઈલા…તું તારે એ બધાના ખર્ચાનો આંક્ડો કહે ને.’
‘લગભગ વર્ષના આઠ નવ હજાર તો થાય જ.’
‘અરે…એ પણ દર વર્ષના હોય ? એટલે કે મારે દર વર્ષે રીન્યુ કરાવવું પડે ?’
‘હાસ્તો મેમ..તમને ના ખ્યાલ હોય તો હું મારા કોંન્ટેક્ર્ટસમાં છે એમની પાસેથી સરવર , ડોમેઇન લઈ લઉં છું.’
પોતાને આ લાઈનમાં સાંધાની ય સમજ નહતી પડતી એટલે કચવાતે મને દર્શનાએ વેબડેવલોપર પર વિશ્વાસ મૂક્યે જ છૂટકો હતો.
વાજ્તે ગાજતે બધું ૩૦,૦૦૦ સુધીમાં પત્યું.
દર્શના માટે આ રકમ બહુ મોટી હતી પણ કંઇ નહીં પોતાનું સપનું પૂરું થઈ રહ્યું હતું. ઉત્સાહથી એનું રોમેરોમ નર્તન કરતું હતું, બમણાં જોશથી એણે પોતાના ડ્રેસીસના ફોટા, ડિટેઇલ્સ બધું વેબસાઈટ પર અપલોડ કરવા માંડ્યું. ડેવલોપરે પણ ખાસી એવી હેલ્પ કરી. બધું સમૂસુતરું પાર પડતું હતું. એક દિવસ ઓસ્ટેલિયાથી એક ગ્રાહકનો ઓર્ડર આવ્યો અને દર્શનાના દ્સે કોઠે દીવા થઈ ગયાં.
‘અહા..આ.. આ જ દિવસની તો એ રાહ જોઇ રહી હતી. પોતાની ડિઝાઈનને ઇંટરનેશનલ માર્કેટ મળી રહ્યું હતું.’
આંખમાંથી સંતોષનું એક આંસુ સરી પડયું. એ પછી એ ઓર્ડરને પહોંચી વળવાની કસરત ચાલુ થઈ અને છેલ્લે પંદર દિવસ પછી એને ડિસ્પેચ કરીને દર્શના સોફ્ટ ડ્રીંકની બોટલ લઈને પીતા પીતા બધાનો હિસાબ કરતી હતી તો એની આંખો પહોળી થઈ ગઈ. કમાણી કરતાં ખર્ચો ડબલ થઈ ગયો હતો. વળી વેબસાઈટનો ખર્ચો તો ચાલુ થઈ જ ગયો હતો. દર વર્ષે એ જફા તો ઉભી ને ઉભી જ. વળી ધાર્યા પ્રમાણે ઓર્ડર પણ નહતાં મળતા એટલે એણે અનેક સ્કીમો કાઢવી પડતી જેમાં નફો સહેજ પણ નહતો થતો. એમ છતાં પણ વેચાણ પછી પણ અનેક ગ્રાહકો કમ્પ્લેઈન કરતાં રીવ્યૂઝ લખતાં, માલ પાછો મોકલતાં.. એક શુભચિંતકે એને ડીઝીટલ માક્રેટીંગનો રસ્તોબતાવતા એણે એમાં પણ થોડું ગણું રોકાં કર્યુ પણ પરિણામ માઈનસ..માઈનસ ..માઈનસ.
વળી આ બધી ભાંજ્ગડમાં એ પોતાની દુકાન પણ વ્યવસ્થિત્ નહોતી સંભાળી શકતી. એના વર્ષો જૂના અમુક કસ્ટમર પણ ખોવા પડ્યાં હતાં. વર્ષના અંતે જ્યારે સ્પેસ, નેમ બધું રીન્યુ કરાવવાનું થયું ત્યારે દર્શનાએ કચકચાવીને મન મજબૂત કરી દીધું અને વેબસાઈટ્ર બંધ કરવાનો નિર્ણય લઈ લીધો.
મનોમન આખી ઘટનામાંથી પસાર થતા એને પોતાની અનેકો ભૂલો ખ્યાલ આવી હતી. સપનું પૂરું કરવું…પૂરું કરવું ની ધૂનમાં એ સપનાને પહોંચી વળવાની પોતાની તાકાત, એ માર્કેટ – ફિલ્ડનું ઘ્યાન સહેજ પણ નહ્તું એ તો ખ્યાલ જ ના રહ્યો. લોકોએ સલાહ આપી અને પોતે મૂર્ખાની જેમ માનીને હાલી નીકળી. આજે પોતે ઢ્ગલો સ્ટ્રેસ સાથે જ્યારે સાઈઠ થી સિત્તેર હજારના આંકડાને રડી રહી હતી ત્યારે એ વખતે એ સપના બતાવનારું કોઇ જ એના ખભે હાથ મૂકીને સાંત્વના આપવા હાજર નહતું.
હાર નહતી માની પણ હવે પછી બરાબર હોમવર્ક કરીને જ કોઇ કામ હાથમાં લેવું, સપના તો હજારો આવે પણ પ્રેકટીકલી એ કેટલાં શક્ય છે એ પૂરેપૂરી તપાસ કરીને જ આગળ વધવું અને મહેનત કરવી – એવો નિર્ણય કરીને ્દર્શનાએ પોતાની ઇઝીચેર પર પોતાનું માથું ટેકવીને આંખો બંધ કરી દીધી.

-સ્નેહા પટેલ.

Rashtraprem

રાષ્ટ્રપ્રેમઃ

 

ઘણી ઘટ્ટ ભીની હઠીલી એ સોડમ અને કૈંક સાકાર સાકાર થાતું,

નવી ચાક્ડે કોઈ માટી ચડે કે, તરત એક કાગળ તને હું લખું છું !

-સુરેન્દ્ર કડિયા.

 

સુલભા અને અવંતિકા ટ્રેનમાં રોજ સાથે મુસાફરી કરતાં હતાં. કલાકની આ સફરમાં બંને વચ્ચે ગાઢ સખીપણા થઈ ગયાં હતાં. સવારે છાપામાંથી કોઇ ટોપિક મગજમાં ચઢી ગયો હોય તો એ અને સાંજે બંને ઓફિસમાં કોઇ ઘટના બની હોય તો એની ચર્ચા કરતાં. બંનેનું ‘ઇંટેલીજન્ટ લેવલ’ સરખું હતું અને બે ય માનુનિઓ ખુલ્લા દિલની હતી એથી એકબીજાની વાતો સમજતી અને અપનાવતી પણ ખરી. આજે સુલભાના મગજમાં ‘રાષ્ટ્રીય ગાન’ વિશે કોર્ટે આપેલ ચુકાદાના સમાચાર રમતા હતાં ને એ ઉકળાટ સમય મળતાં જ અવંતિકા સામે નીકળી ગયો.

‘આ બાવન સેકંડનું રાષ્ટ્રગીત ગાવામાં, થિયેટરમાં ઉભા થવામાં પણ લોકોને શું જોર પડી જતું હશે? એમાં વળી સુપ્રીમ કોર્ટનો ફેંસલો..લોકો પોપકોર્ન, કોકમાંથી ક્યારેય ઉંચા જ નથી આવવાના.’

‘અરે કૂલ મેડમ, કૂલ. પોણી મિનીટના રાષ્ટ્ર્ગીતમાં ઉભા થવાથી આપણી દેશભક્તિ સાબિત નથી થઈ જતી.  સૌ ઘેટાંની માફક વર્ષોથી આંખો બંધ કરીને આ ગીત વખતે ઉભા થઈ જઇએ છીએ. મુખ્ય તકલીફ શું છે ખ્યાલ છે તને?’

‘શું?’

‘આજના જુવાનિયાઓને હકીકતે ખબર જ નથી કે રાષ્ટ્રભક્તિ એટલે શું ? રસ્તે કોઇ આંધળો માણસ ચાલતો જતો હોય તો એને ચાર રસ્તા ક્રોસ કરાવી આપવા તો બાજુમાં રહ્યા પણ ઝીબ્રા કોસિંગ પર એવા લોકોને ટકકર મારીને ભાગી જાય છે ને પાછુ વળીને પણ નથી જોતાં. જ્યાં ત્યાં પાનની પીચકારીઓ મારે છે, થૂંકે છે, પેશાબ કરે છે, ટ્રાફિકના નિયમોનું છડેચોક ઉલ્લંઘન કરે છે, દાણચોરી શબ્દ તો હવેના ગોટાળાઓ આગળ વામણો લાગે એવો થઈ ગયો છે.આ પ્રજા સાચી દેશભક્તિ એટલે શું એ જાણતી જ નથી. જો કે અમુક ટકા અપવાદ હોય છે એની ના નહી પણ અપવાદોની તાકાત અપવાદ જેટલી જ રહે છે. સ્વતંત્રતા આપણને જન્મથી જ મફતમાં મળી ગઈ છે એટલે આપણે એનો સાચો અર્થ કે મહત્વ જાણતાં જ નથી.’

‘તું કહે છે એ સાચું હોય તો વાત થોડી ગંભીર છે અવિ.’

‘હા ચોકકસ. શરમ ખાતર થિયેટરમાં પોણી મિનીટ ઉભા થઈ જનારા લોકો દેશભકત નથી બની જતા અને ના ઉભા થનારા પોતાની સ્વછંદતા બતાવે છે.  અજ્ઞાન તો  બે ય જણ ચોકક્સ છે જ, રાષ્ટ્રગીતના શબ્દોનો અર્થ જાણવાની તસ્દી જ કોઇ નથી લેતું. વળી દેશ માટે ખરી રીતે પ્રેમ કેવી રીતે બતાવી શકાય એની પણ લોકોને જાણ નથી. બધા એક કાળાધબ અંધારામાં જ જીવે છે. મોટાભાગના તો દેશે મને શું આપ્યું તો હું દેશ માટે મારો કિંમતી સમય કાઢું જેવી ટણીમાં જ જીવે છે. પેલી કહેવત છે ને કે, “બધાનું કામ એ કોઇનું નહીં”. કોઇ જ પોતાની જવાબદારી સમજવા કે ઉપાડવા તૈયાર નથી. જો કે ખરો વાંક જ સિસ્ટમનો છે. નાનપણથી જ એમણે અંગ્રેજી કે ગુજરાતી જે પણ માધ્યમ હોય એમાં રાષ્ટ્રભક્તિનો વિષય ફરજીયાતપણે  શીખવાડવો જોઇએ અને એમાં પસંદ કરાતા વિષયોને રાજકારણથી દૂર રાખીને ફકત દેશદાઝને ધ્યાનમાં રાખીને જ કામ થવું જોઇએ. એમાં આ બધી વાતો, નૈતિક ફરજો પર સમજાવવું જોઇએ. પણ આપણે ત્યાં તો શિક્ષણપ્રથા પણ ખાડે ગઈ છે. બધા ખીસા ભરવામાં પડ્યાં છે. અમુક અપવાદો છે એમના પર આશા છે. કોઇ તિખારો ચમકી જાય અને ક્યાંક આગ લાગી જાય, રોશની થઈ જાય ને એ આગ દાવાનળ બની જાય ત્યાં સુધીની રાહ જોવી રહી. આપણે આપણાંથી બનતા પ્રયત્નો કરવાના, માચીસની દિવાસળી હાથમાં લઈને ફરવાનું.’

‘આજે મને કશું સમજ નથી પડતી અવિ કે તને શું જવાબ આપું. હું પણ આંખો મીંચીને રાષ્ટ્રગાન વખતે ઉભા થઈ જવું એને મહાન દેશભકતિ માનતી હતી. બાકીના સમયમાં એ ભાવના સાવ મૃતપાય જ પડી રહેતી હતી, એટ્લે મને પણ કોઇ જ શબ્દ બોલવાનો હક નથી. પહેલાં મારે મારી સમજના દ્વાર ખોલીને બદલાવું પડશે પછી જ હું કોઇને કંઈક કહી, સમજાવી શકું એ લેવલે જઈ શકું.’

અને બે ય બહેનપણીઓ પોતપોતાના વિચારોની દુનિયામાં ખોવાઈ ગઈ.

અનબીટેબલઃ રાષ્ટ્રભક્તિ ગાવાની નહીં, જીવી બતાવવાની ભાવના છે.

સ્નેહા પટેલ.

Masikdharma

Fulchhab newspaper > 25th Oct, 2017 > Navrash ni pal column.

 

આજના જમાનમાં આધુનિકા, શહેરી સ્ત્રીઓ બાપડી , બિચારી નથી જ. સમય પસાર કરવા કે નામ બનાવી દેવાના ચક્કરોમાં આ મુદ્દા ને વિવાદાસ્પદ બનાવવા કરતા જ્યાં જરૂર છે એવી ગામડાની સ્ત્રીઓના ઉદ્ધાર માટે કોઈ નક્કર પગલાં લઈને પરિણામ લાવવું વધુ આવકાર્ય.

 

માસિકધર્મઃ

 

પગ પસારું છું હંમેશા હું મારી ચાદર મુજબ,

બોજ કંઈ મારી હયાતીનો આ દુનિયા પર નથી.

 

-ખલીલ ધનતેજવી.

 

‘હા યાર, એ દિવસોની તો વાત જ ના કર.’ અને વિવિધાનું સુંદર – નમણું મોઢું જમાના આખાના દુઃખથી ભરાઇ ગયું.

‘આપણને સ્ત્રીઓને જ આવી તકલીફો કેમ પણ ? મને તો ભગવાનનો આ ન્યાય જ નથી સમજાતો. દુનિયા આખીની તાકાત પુરુષોને આપી અને સહન કરવાનું બધું આપણા પક્ષે ! આ કેવું ગણિત ? ઇશ્વર પુરુષ જ ને આખરે ?’

‘ઇશ્વર પુરુષ કે સ્ત્રી એ તો મને નથી ખબર રુપા, પણ આ અન્યાય અને તાકાતવાળી તારી વાત સાથે હું સો ટકા સહેમત. માસિક – ફાસિકના આ ચકરડાંમાં આપણે સ્ત્રીઓ મહિનાના પાંચ દિવસ કેવી હેરાન પરેશાન થઈ જઇએ છીએ. એક તો શરીરમાંથી આટલું લોહી વહી જાય, શારીરિક માનસિક તકલીફો થાય અને માંદા તો ના જ કહેવાઇએ એટલે રોજિંદા કામમાંથી છુટ્ટી પણ ના મળે. એ પાંચ દિવસ તો એવું મન થાય છે ને કે હું ખાટલામાં પડી રહું અને કોઇ મારા બેડમાં જ મને ચા નાસ્તો ને જમવાનું આપી જાય.’

‘તે વિવિધા, તું બહુ હેરાન થાય છે માસિક વખતે ?’

‘ના આમ તો ખાસ નહીં. થોડા પગ ને પેડું ખેંચાય ને દુઃખે.  વળી બે દિવસમાં તો મોટાભાગે બંધ જ થઈ જાય. તો ય આ તો પાંચ દહાડા બોલવાની ટેવ પડી ગઈ છે તે જતી નથી.’ અને ફોનની આ બાજુ વિવિધા અને પેલી બાજુ રુપા બે ય ખડખડાટ હસી પડયાં.

‘જો કે મારે પણ એવું જ છે. એક નિયમિત પ્રક્રિયાથી વધુ ખાસ કંઇ નથી મારા માટે આ. વળી આજકાલ તો આપણને સપોર્ટ કરનારા લોકો પણ વધી ગયા છે. જમાનો આપણી તકલીફો સાંભળતો, વાંચતો અને સમજતો થયો છે એટલે થોડી હમદર્દીનો ડોઝ પણ મળી રહે છે એ નફામાં. બાર તેર વર્ષથી લઈને આજે મને જો ને સાડત્રીસ વર્ષ થવા આવ્યાં. એટલે આટલા વર્ષોની પ્રેકટીસ થઈ ગઈ છે. હવે કંઇ ટેન્શનવાળું ના લાગે. ભગવાનની ક્રુપા બીજું શું?’

‘મારા સાસુને તો શાંતિ થવા આવી છે. લગભગ સાઈઠીએ પહોંચ્યા છે, હમણાં હમણાંનું એમને છ છ મહિને એક વાર માસિક આવે છે. ઇર્ષ્યા થાય એમની મને’ અને વિવિધાના મોઢા પર એ ઝેરીલી ઇર્ષ્યાના ભાવ તરવા લાગ્યાં.

‘ઓહો..એમને હજી માસિક આવે છે ? નવાઈ કહેવાય. બાકી તો આજના જમાનામાં ચાલીસ પચાસે તો બહુ થઈ ગયા.’

‘અરે હા, આપણાં પેલા મહિલામંડળના સદગુણાબેન છે એમને પણ હજી માસિક આવે છે.એમને પણ લગભગ સતાવન અઠ્ઠાવન થવા આવ્યાં છે. જોકે આ માસિક ચાલુ છે એટલે એમના રુપરંગ આ ઉંમરે પણ જળવાઈ રહ્યાં છે યાર. આ માસિક ના હોત તો આપણી સ્ત્રીઓના રુપરંગ  કેવા ઝંખવાઈ જાય નહીં. શરીર અદોદળું થઈ જાય. હે રામ, હું તો ભગવાનને પ્રાર્થના કરીશ કે મારે પણ સાઇઠ પાંસઠ સુધી નિયમિત માસિક આવે.  પેલી કન્યાશાળામાં મારે આવતા અઠવાડીએ આ વિષય પર સ્પીચ આપવાની છે તો આમાંથી સારો એવો મસાલો ભેગો થઈ ગયો.’

અને  બે ય બાજુ ફરીથી હાસ્ય રેલાઇ ગયું.

આમ ને આમ માસિક્ચક્ર પર વાત કરતાં કરતાં વિવિધાએ ચા પણ પી લીધી હતી. લગભગ કલાક થવા આવ્યો, આઠ વાગવા આવ્યાં. હમણાં એનો પતિ સમીર ઓફિસેથી ઘરે આવી ચડશે, પણ એને કોઇ વાતની ફિકર નહતી. એ તો એમની વાતોના વડામાં મસ્ત હતી. વળી આજકાલ એને માસિકના દિવસો હતાં એટલે એને કોઇ પણ કામ બાબતે કોઇ કંઈ જ કહી શકે એમ નહતું. માસિકચક્ર એને દરેક બાબતમાં ‘ફેવર’ કરતું હતું. એને પણ સમય ખ્યાલ જ હતો પણ એ મનમાં જાણતી હતી કે એ હજી સુધી ઉભી નથી થઈ એટલે એના સાસુ ઉભા થશે જ અને કંઇક ને કંઇક રાંધી જ કાઢશે. એ બહાને ડોશીમા કંઇક તો હાથ પગ હલાવશે.

વિવિધાના સાસુ કલાકથી બે ય બહેનપણીઓનો બધો વાર્તાલાપ સાંભળી રહ્યાં હતાં. વળી વિવિધાનો તો આ દર મહિનાનો કાર્યક્રમ હતો. માસિકમાં હોય એટલે પલંગ પર લાંબા થઈને ટીવી જોયા કરવું અને બહેનપણીઓ સાથે ગપ્પાં મારવા. નારીશક્તિ કેમ વધારી શકાય એ વિશે ગહન ચર્ચાઓ કરવાની

એમને પણ લગભગ ચાર મહિના પછી આજે માસિક દેખાયું હતું. આ વખતે તો ખૂબ જ બ્લીડીંગ થતું હતું. ગાયનેક્ને બતાવતાં એમણે કહેલું કે જો આમ જ ચાલુ રહ્યું તો ગર્ભાશય કાઢી નાંખવું પડશે. એમના માટે માસિક એટલે ચર્ચા કરવાનો વિષય નહતો, એને એક પ્રાકૃતિક ઘટના સમજીને એની સાથે ચાલતા રહેવાનો અને પોતાની જવાબદારીઓ પૂર્ણ કરવાનો વિષય હતો. એમના વરને પણ એમણે ત્રણ ત્રણ તાવમાં કુટુંબના ભરણપોષણ માટે નોકરીએ જતાં જોયા હતાં અને એ પણ કોઇ જાતની લાચારી કે અહમ વિના. જવાબદારી હતી એ એમની. ઊભા થતાં પણ ચક્કર આવતા હતાં પણ ઉભા તો થવું જ પડશે. એ ઉભા નહીં થાય તો એમના દીકરાને આજે ફરીથી બહારથી ખાવાનું મંગાવીને ખાવું પડશે. આમ પણ એને ટ્રાવેલિંગ રહેતું હોવાથી ઘરનૂં ખાવાનું ખૂબ જ ઓછું નસીબ થતું. એમાં ય આવા ખાડા પાડવા એના કરતાં ધીમે ધીમે ભાખરી ને શાક તો બનાવી જ લેશે.  વાસ્તવિકતા અને ચર્ચાની જમીનનો ભેદ તેઓ બરાબર જાણતાં હતાં. જોકે વહુને આ ભેદ સમજાવવાનો કોઇ મતલબ નહતો. એ નારીવાદી, નારીશક્તિના નામે કાલે ઉઠીને એની સામે મોરચો કાઢે એમાંની હતી.  આ ઉંમરે એક તો શરીરમાં વિટામીન્સ, લોહીની કમી હતી. વળી હોર્મોંસ ‘ઇમબેલેંસ’ થવાના કારણે માનસિક રીતે પણ તેઓ બહુ જ હેરાન થતાં હતં પણ એ બધું બોલવાનો કોઇ મતલબ નહતો સરવાનો. આખરે હિંમત ભેગી કરીને ઉભા થઈને તેઓ રસોડામાં ગયા અને ભાખરીનો લોટ બાંધવા લાગ્યાં.

ફ્લેટની ગેલેરીમાં એક મહિનાનું છોકરું ઘરે રડતું મૂકીને આવેલી રાધા વાસણ ઘસી રહી હતી. એને માસિક વિશે ચર્ચા – બળવો કરવાનો , વિચારવાનો સહેજ પણ સમય નહતો. જીવવા માટે એને અને એના પતિને કામ કરવું અનિવાર્ય હતું. છોકરું રડે કે શરીર બગડે..યેન કેન પ્રકારેણ મહિનાના પંદર હજાર તો એમણે ભેગા કરવા  જ પડે નહીં તો ખોલીવાળો, અનાજ્વાળો, દૂધવાળો બધા વિફરી ઉઠે. માસિક ચાલુ હોય તો પણ મંદિરે જવું, આભડછેટથી દૂર રાખવી, પોતાની એક્સ્ટ્રા કાળજી લેવાવી જેવી વાતો સાથે એનો કોઇ લેવાદેવા નહતી ને એ સમજવા સમય વેડફવો પોસાય એમ પણ નહતો. એ બધામાં એના ઘરના ભૂખે મરી જાય, રસ્તા પર આવી જાય.

 

વિવિધાનો ફોન પતી ગયેલો પણ એણે એના સાસુને રસોડામાં જતા જોયા એને પોતાની જીત સમજીને ટીવીની ચેનલો ફેરવીને ઉત્સવ મનાવી રહી હતી.

 

અનબીટેબલઃ આ વખતે વાંચકો એમના વિચાર મને લખીને મોકલે આ વિષય પર. એ જ મારું આ વખતનું અનબીટેબલ!

ઇમેઇલ આઈડી તો છે જ, તો રાહ કોની જુઓ છો મિત્રો ? ખોલો લેપટોપ ને મોબાઈલ ને કરો ઇમેઇલ.

5 by 5 ni duniya